Religia Izraela (fragment)

2. CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUTYWNYCH ŹRÓDEŁ JUDAIZMU

2.1. BIBLIA JUDAIZMU

Dla wyznawców judaizmu Biblia hebrajska jest księgą świętą. Tradycyjnie dzielą ją oni na trzy części. Ostatecznie podziału tego dokonano w okresie pobiblijnym (II w. n.e.), kiedy ustalono, które księgi składają się na zbiór Pism świętych judaizmu. Pierwszą jej część stanowi Pięcioksiąg Mojżesza czyli Tora (w wąskim znaczeniu), popularnie nazywana Chumasz (= Pięcioksiąg) lub Chamisza chumszei tora; drugą Prorocy (Newiim), a trzecią Pisma (Ketuwim). Wszystkie określa się akronimem TaNaCh (lub TeNaCh) od pierwszych liter hebrajskich nazw trzech działów (końcową literę kaw wymawia się jako ch).
Tora, czyli Pięcioksiąg, składa się z pięciu ksiąg, których nazwy pochodzą od rozpoczynających je słów. Pierwsza księga Bereszit (zwana Rodzaju, Stworzenia lub Początków) zawiera opowiadania o stworzeniu świata, losach pierwszych ludzi, a kończy się opisem śmierci patriarchy Józefa. Druga - Szemot (Wyjścia) kontynuuje opowieści o pobycie proto-Izraelitów w Egipcie, o Mojżeszu, o wyjściu z Egiptu i objawieniu na Synaju. Trzecia - Wajjikra (Kapłańska) jest zbiorem przepisów o ofiarach składanych w świątyni, mówi o zasadach regulujących stosunki społeczne, zwłaszcza rodzinne. Czwarta - Bamidbar (Liczb) opowiada o wędrówkach Izraelitów przez pustynię w drodze do Ziemi Obiecanej. Piąta - Dwarim (Księga Powtórzonego Prawa) powtarza główne zdarzenia i prawa zawarte w poprzednich księgach; kończy się opisem śmierci Mojżesza i ostatniego etapu wędrówki po pustyni.
Księgi zaliczone do pierwszej części TaNaChu zawierają dawne opowieści i teksty prawne pochodzące z różnych okresów, a ponieważ w znacznej mierze ich głównym bohaterem jest Mojżesz, dlatego cały ten zbiór nazywa się Pięcioksięgiem Mojżeszowym. Od pewnego czasu starożytna tradycja judaistyczna (a później i chrześcijańska) uważała także Mojżesza za autora tych ksiąg. Utwierdzał ją w tym fakt, że znajomość sztuki pisarskiej na starożytnym Bliskim Wschodzie wyprzedza znacznie czasy Mojżesza, dlatego wydawało się, że mógł on napisać to dzieło. Dziś już nie podziela się poglądu o mojżeszowym autorstwie w takim znaczeniu. Dopuszcza się jedynie możliwość, że mógł on pozostawić po sobie pewne „archiwum", którego zawartości nie da się obecnie ustalić. Niemniej Mojżesz mógł być inspiratorem i inicjatorem pierwotnej myśli religijnej Pięcioksięgu - dzieła rozwijanego stopniowo i ukończonego dzięki pracy wielu osób, choć historycznie nie jest to weryfikowanie. Z czasem jego postać uległa daleko idącej mityzacji, a jemu samemu przypisano funkcję wielkiego prawodawcy religijnego Izraela, któremu przypisywano w późniejszych wiekach autorstwo ksiąg, praw i stanowienie zwyczajów, podkreślając przez to ich normatywny charakter, mimo że wiele z nich nosiło uwarunkowania dużo późniejszych stosunków społecznych i religijnych.
Drugą część Pism świętych - Newiim - podzielono na dwa działy: Newiim riszonim (Prorocy pierwsi) i Newiim acharonim (Prorocy ostatni). Do pierwszego działu należą: Księga Jozuego (Jehoszua), Księga Sędziów (Szoftim), pierwsza i druga Księga Samuela (Szmuel) oraz pierwsza i druga Księga Królewska (Melachim, dosł. Królów), zajmując w kolejności pozycje od 6 do 9 w spisie ksiąg kanonicznych. Do działu drugiego zaliczono (pozycje od 10 do 13): Księgę Iząjasza (Iszaja, a właściwie Iszajahu), Księgę Jeremiasza(Jeremia), Księgę Ezechiela (Jechezkel) i (na pozycji 13.) mowy dwunastu proroków mniejszych - księgi: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nachuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza.
Druga część TaNaChu - Prorocy obejmuje księgi opisujące wydarzenia, jakie nastąpiły po śmierci Mojżesza, a więc osiedlenie się plemion protoizraelskich w kraju Kanaan, okres sędziów, tj. charyzmatycznych przywódców dwunastu plemion, dzieje królestwa izraelskiego, a po jego podziale królestwa północnego (Izraela) i południowego (Judy), aż do ich upadku. Stanowi to treść tzw. Proroków pierwszych (pozycje od 6 do 13). W księgach zwanych Prorokami ostatnimi nakreślone zostały wizje prorockie dotyczące losów Izraela i planów bożych względem niego, między innymi zapowiedzi kary za odejścia od przymierza z Bogiem oraz obietnice szczęśliwej przyszłości, które staną się udziałem części („reszty") Izraela. W przekonaniu wyznawców judaizmu księgi tego działu zawierają między innymi część mów prorockich, które wygłaszane były w imieniu Jahwe, przez co odbierano je jako słowo Boga.
Trzecią część Pism świętych stanowi zbiór zwany Ketuwim (w kanonie judaistycznym księgi do niego należące zajmują pozycje od 14 do 24). Składają się na niego pisma dydaktyczne o charakterze religijno-moralnym, poetyckim i historiozoficznym: Psalmy (Tehilim), Przypowieści Salomona (Miszle), Hiob (Job). Pięć następnych tworzy podzbiór zwany Chamesz megillot (Pięć zwojów): Pieśń nad pieśniami (Szir ha-szirim), Rut, Treny (Eicha), Kohelet oraz Ester. Trzecią część zamykają księgi Daniela, Ezdrasza i Nehemiasza (dwie ostatnie traktowane jako jedna księga) oraz Księga Kronik (Diwrei ha-jamim) - kroniki przedstawiające dzieje od stworzenia świata do powrotu Judejczyków z wygnania babilońskiego (VI w. p.n.e.) - Prawdopodobnie jeszcze w połowie I wieku n.e. kanon ten został powiększony, przynajmniej w diasporze aleksandryjskiej, o księgi Baru-cha, Tobiasza, Judyty, Mądrości, Eklezjastyka (Mądrości Syracha) i dwie Księgi Machabejskie. Ostatecznie rabini formujący w Palestynie zbiór świętych ksiąg judaizmu nie zaliczyli ich do niego.
Odchodząc od tradycyjnego sposobu liczenia judaistycznego i kierując się kryteriami stosowanymi przez krytykę literacką, liczba świętych ksiąg ustalona we wczesnym okresie pobiblijnym wynosiła w judaizmie palestyńskim 39 i zbiór ten stał się od połowy II wieku n.e. dla judaizmu normatywny.
Językiem ksiąg kanonu żydowskiego jest hebrajski. Tylko niewielkie ich fragmenty zostały napisane po aramejsku. Oba należą do grupy języków semickich, którymi posługiwano się na obszarze Azji Zachodniej od Mezopotamii do Morza Śródziemnego i od wyżyn Anatolii i Armenii do południowego wybrzeża Półwyspu Arabskiego. Stamtąd rozszerzyły się na teren Afryki Pomocnej.
Proces powstawania ksiąg, składających się na Biblię judaizmu, był niezwykle złożony. Trwał on ponad dziesięć wieków i dokonywał się w różnych środowiskach kulturowych. W żydowskich księgach biblijnych jak w lustrze odbija się kultura tych wieków: mentalność ludzi, ich obyczajowość, wiedza o świecie, warunki społeczne i historyczne oraz religijność. Krytyczne prace nad odtworzeniem dziejów powstania Biblii starożytnego Izraela trwają od XVIII wieku, a ich rezultatem są najrozmaitsze hipotezy mniej lub bardziej przekonujące, niekiedy zarzucane i ponownie przywracane do łask. Brak lub niewiele jest w tym zakresie pewników. Nie wiemy nadal, kim byli autorzy poszczególnych ksiąg, kiedy zostały one spisane, na jakim etapie przekazu dokonywano ich przeredagowania i kto to konkretnie czynił oraz kiedy i kto nadał im ostateczny literacki kształt.
W starożytnym judaizmie (i chrześcijaństwie) na ogół panowała, z małymi wyjątkami, opinia, że Torę napisał Mojżesz. Utrzymywała się ona aż po czasy nowożytne. Mogłoby się wydawać, że ma ona podstawę w bardzo starożytnej tradycji, sięgającej początków literatury biblijnej. W rzeczywistości jednak pierwsze wzmianki o Mojżeszowym autorstwie pochodzą dopiero z dzieła Kronikarza, anonimowego autora, który na początku IV wieku p.n.e. w Judei syntetycznie ujął dzieje Izraela (zob. Księga Kronik). Nie jest też pewne, czy ma on na myśli Mojżesza jako autora całego dziś nam znanego Pięcioksięgu.