Religia Izraela (fragment)

Obietnica ziemi była jednocześnie związana z obietnicą licznego potomstwa. Tradycja kapłańska, związana z tzw. drugą świątynią jerozolimską (od końca VI w. p.n.e.), przedstawia Abrahama także jako wędrowca z Ur, który wskazuje modelową drogę z Babilonii do Erec Israel, zachęcając tym Judejczyków, ociągających się z powrotem z wygnania, do podjęcia wysiłku odbudowy ojczyzny. Stworzenie takiej paraleli pomiędzy wędrówką Abrahama a migracją wygnańców z Babilonii do Judy było możliwe dzięki pamięci o pierwszym przymierzu protoplasty Izraelitów z Bogiem i wierze w nieodwołalne zwrócenie się Jahwe do Izraela i wzięcie go w szczególną opiekę. Te wydarzenia miały rozpoczynać - zgodnie z ideologią kapłańską - historię Izraela, utrwaloną następnie w części literatury biblijnej.
Religia patriarchów nie była tak rozwinięta, jak to ukazują później ukształtowane o niej tradycje. Należy zastrzec, że jej rekonstrukcja możliwa jest tylko fragmentarycznie, a znane nam szczegóły z przekazu biblijnego nie istniały w tradycji od samego początku. Łączy się ją przede wszystkim z rodzinami, a nie z plemieniem, grupą plemion czy większym ludem. Abraham i rodziny z nim związane spajało posiadanie tradycji własnej przeszłości, w tym wspólnego bóstwa, które w ich przekonaniu troszczyło się o nich oraz zapewniało potomstwo i ziemię. Nazywano je w kategoriach rodzinnych „Bogiem mojego/twojego/jego ojca". W nazewnictwie tym odzwierciedla się bezpośredniość i ufność wobec opiekuńczego bóstwa rodzinnego określanego różnymi imionami, w których zazwyczaj występuje stały człon El (El-Eljon, El-Betel, El-Olam, El-Roi, El-Szadaj). Nie wiadomo, na ile różniło się ono w ich pojęciu od znanych im bóstw Kanaanejczyków. Nie można się też dopatrywać w religii patriarchów wyłączności oddawania czci ich bóstwu rodzinnemu. Istotne jest, że Bóg patriarchów utożsamiony został później (choć nie wiadomo dokładnie kiedy) przez izraelskie plemiona z Jahwe, a wiara Abrahama w Niego i ufność w Nim pokładana stały się modelem odniesień pomiędzy każdym wyznawcą jahwizmu a jego Bogiem - Jahwe. Z punktu widzenia religioznawczego religii patriarchów nie można nazwać monoteizmem. Sprawowany przez proto-Izraelitów kult zdradza oznaki prostoty. Jego centralnym elementem były ofiary ze zwierząt składane przez ojca klanu na cześć ich własnego bóstwa. Dlatego religijność protoplastów Izraela określa się mianem monolatrii (kult oddawany jednemu bóstwu), przy jednoczesnym niewykluczaniu przez nich istnienia innych bóstw. Nie wiązali oni jeszcze sprawowanego przez siebie kultu ze ściśle określonymi (świętymi) miejscami, porami roku czy pośrednikami. Wpisany był on przede wszystkim w prowadzone przez nich rolniczo-wędrowne życie i miał zapewnić bezpieczeństwo, zdobycie pożywienia, biologiczne odnawianie się rodu (szczególnie oczekiwano na synów) i życzliwość ze strony spotykanych plemion. Głębsza ideologizacja religii patriarchów jest wynikiem później ukształtowanych tradycji, które utrwalane na piśmie podlegały w zależności od potrzeb interpretacji i reinterpretacji, w nieco odmienny sposób ukazując najwcześniejsze dzieje klanów rodzinnych, będących protoplastami starożytnego Izraela. Niemniej sam trzon tej narracji o patriarchach wyłonił się w samych początkach tejże wspólnoty i przyczynił się zarazem do jej ukonstytuowania, bo dostarczył jej społecznych ram - samorozumienia i organizacji. Pierwsze historyczne ślady tej wspólnoty poświadczone zostały dość późno, bo dopiero w inskrypcji na steli Merneptaha (1207 p.n.e.), wykutej, by przysporzyć chluby faraonowi, który pokonał lud nazwany Izraelem, zamieszkujący centralne wzgórza Kanaanu. Narracja z Rdz 12-50 mocno akcentuje jego odrębność etniczną, szczególnie podkreślając, że przodkowie Izraela byli obcymi i nie wywodzili się z Kanaanu, choć w rzeczywistości mieli prawdopodobnie różne pochodzenie i niemało z nich było pochodzenia kanaanejskiego. Po dwustu latach od świadectwa ze steli Merneptaha - w rodzącej się monarchii, kiedy pojawił się pierwszy zrąb narracji o patriarchach - element ten wyraźnie jest eksponowany, będąc wyrazem procesu świadomego odgraniczania się wspólnoty Izraelitów, dzięki któremu mogła ona rozbudzać i utrzymywać swą tożsamość. Źródłem tego procesu był zapewne konflikt między proto-Izraelitami, góralami i pasterzami zamieszkującymi centralny płaskowyż a ludnością miast na nizinie nadbrzeżnej i w większych dolinach kontrolowanych w okresie późnego brązu przez Egipt. Tym samym Izraelici wskazywali na swój rodowód związany z Transjordanią i Aramejczykami, a dystansowali się od związków z ludami egipsko-kanaanejskiego zachodu. Przetrwanie zawdzięczają oni w dużej mierze swemu oddaleniu od tych ośrodków i głównych szlaków handlowych oraz dość szybkiemu pod konieć epoki brązu przyrostowi naturalnemu, a także zawiązaniu szerszego przymierza szczepowego, głównie z populacją Efraima i Beniamina, przy jednoczesnym zachowaniu starych więzi rodowych. Pośród nowych szczepów należy upatrywać zbiorowości, które określała się mianem Izraela. Z czasem pod nazwą tą, nawiązującą do eponimicznego Izraela, zaczęła występować cała wspólnota, a Jakub-Izrael stał się jej ojcem.

3.2. RELIGIA OKRESU WYJŚCIA I ZASIEDLENIA KANAANU

Kolejny istotny etap w dziejach kształtowania się religijnych tradycji proto-Izraelitów stanowiło doświadczenie Boga zdobyte przez niektóre ich grupy w czasie pobytu w Egipcie oraz w drodze z Egiptu do Kanaanu. Przekaz biblijny, jedyne źródło literackie traktujące o tym wydarzeniu, wykazuje jeszcze większy stopień kompilacji różnych tradycji i literackiego materiału niż to miało miejsce przy opisie okresu patriarchów. Zróżnicowana i hipotetyczna jest też datacja wydarzeń związanych z pojawieniem się grup protoizraelskich w Egipcie, ich pobytem na ziemi faraonów i jej opuszczeniem oraz z podróżą do Ziemi Obiecanej. Coraz więcej uczonych skłonnych jest przyjąć, że część proto-Izraelitów pojawiła się w Egipcie za Ramzesa II w połowie XIII wieku p.n.e. (część zaś, o czym koniecznie należy pamiętać, nigdy nie opuściła Kanaanu). Ich pobyt nad Nilem trwał znacznie krócej niż o nim mówią księgi biblijne i żydowskie źródła pozabiblijne, bowiem tylko do trzeciej dekady XII wieku p.n.e. - wyjście przypuszczalnie nastąpiło za Ramzesa III około 1175 roku p.n.e. Natomiast od drugiej połowy XII wieku p.n.e. nasiliło się ich osadnictwo w Kanaanie, głównie w mało zaludnionym, porośniętym lasami centralnym płaskowyżu. Sam proces ten zaczął się niewątpliwie wcześniej, ponieważ migracja z Egiptu - wbrew dziejopisowi biblijnemu, skupionemu wyłącznie na losach grupy Mojżesza - była zapewne rozciągnięta w czasie i przebiegała różnymi drogami, nie tylko wiodącą przy górze Synaj (inna nazwa Horeb), trudnej zresztą do jednoznacznego zlokalizowania.
Na zmieniającą się wówczas religijność proto-Izraelitów, którzy znaleźli się w Egipcie i z kraju faraonów wracali do Ziemi Obiecanej, miała wpływ bez wątpienia jakaś wybitna postać. Tradycja utrwalona w Biblii wskazuje na Mojżesza. Historyczność tej postaci jest nieweryfikowalna (brak jakichkolwiek świadectw o Mojżeszu w źródłach pozabiblijnych), co nie znaczy, że a priori należy zaprzeczyć jego istnieniu. Same księgi biblijne, będące odbiciem splotu tradycji z różnych okresów, różnie go ukazują. Trudno nawet zachować ścisłą chronologię tych obrazów z powodu ciągłej, w obrębie samej Biblii, dyskusji na temat kształtowania się religijnego przekazu o wyjściu z Egiptu i charyzmatycznym przywódcy proto-Izraelitów. Raz ukazywany jest on jako natchniony pasterz i zwiastun wybawienia, którego dokona sam Jahwe (Wj 3,16n; 14, 13n), oraz orędownik (Wj 8, 26; 9, 28). W tradycji późniejszej przybiera on postać wybawcy (Wj 3, 10.12), przewyższającego nawet proroków (Lb 11, 25nn; 12, 7). W jeszcze innej tradycji, zwanej deuteronomiczną, jest przede wszystkim prorokiem (Pwt 18,15; 34,10) oraz orędownikiem gotowym nawet umrzeć za swój lud (Pwt 3, 23nn). Podobnie przedstawiaj ą go teksty zwane deuteronomistycznymi (np. Wj 15, 22-26; Lb 11, 1-3; 21, 4-9). Wreszcie tradycja kapłańska, związana z tzw. drugą świątynią jerozolimską, ukazuje go jako jedynego rozmówcę Jahwe i pośrednika (Wj 24, 15b.l8a; 34, 29nn; Kpł 8, 36). Z postacią Mojżesza związane są fundamentalne dla przyszłej religii Izraelitów wydarzenia opisane w księgach biblijnych: wyjście z Egiptu, przejście przez Morze Sitowia i zawarcie przymierza z Bogiem Jahwe pod Synajem oraz pobyt na pustyni, w którego czasie miało dojść do uformowania wielu praw i zwyczajów, składających się na tradycję religijną późniejszego Izraela. Jednak opisy ich dotyczące powstały dużo później, stąd historyczność samych wydarzeń jest nieweryfikowalna.