Religia Izraela (fragment)

Dzięki wysiłkowi tannaitów Miszna, będąca kompilacją ustnej tradycji starożytnego Izraela, stała się autonomicznym wobec Pism świętych judaizmu dziełem, cieszącym się, jak i one, wielkim autorytetem, które przyczyniło się do skonsolidowania religii Żydów po upadku powstań z lat 66-70 i 132-135, ponieważ wprowadziła jednolite prawo oraz rytuał, organizujące życie indywidualne i zbiorowe Żydów mieszkających w Palestynie i diasporze.
W III wieku w wyniku dalszego procesu scalania oraz systematyzacji w formie pisemnej dotychczasowej tradycji ustnej powstał zbiór uzupełnień złożony z orzeczeń rabinów-nauczycieli, żyjących przed lub w czasie powstawania Miszny, które w niej się nie znalazły (aram. baraita; l.mn. baraitot = pozostały „na zewnątrz"). Były one jednak używane w dyskusjach jako argumenty, choć dokładna wartość ich autorytetu jest trudna do ustalenia. Nie wiadomo, czy to tradycja po prostuje zignorowała, czy też z innych powodów je pominięto, nie uwzględniając w Misznie. Niemniej jeżeli baraita była cytowana podczas dyskusji, to można sądzić, że odnoszono się do tego nauczania z szacunkiem i wymagała ona zgłębiania.
Uzupełniający materiał, który nie znalazł się w Misznie, został ujęty w Tosefcie (aram. = dodatek), która stanowi kolekcję starszych tradycji podobnych do zawartych Misznie. Dzieli się ona podobnie jak Miszna na 6 części. Zawarte w niej dodatki pomijają tylko cztery traktaty misznaickie: Awot, Tamid, Middot i Kinnin. Uczeni nie są zgodni co do tego, którzy rabini szczególnie zasłużyli się przy redakcji tego dzieła. Najczęściej wymienia się Chijję i Hoszajahu. Niemniej dzieło to ukończono w dwadzieścia-trzydzieści lat po Misznie (220-230). Z czasem doczekało się ono oddzielnych komentarzy.
Natomiast rozbudowanym komentarzem do Miszny jest podwójna Ge-mara. Miszna wraz z Gemarą palestyńską, będącą komentarzem hagadycznym do 39 z 63 traktatów Miszny opracowaną w galilejskim dialekcie języka aramejskiego, tworzą Talmud palestyński. Natomiast Miszna z Gemarą babilońską nazywana jest Talmudem babilońskim, który został spisany w języku aramejskim wschodnim i zawiera komentarz do 36, 5 z 63 traktatów Miszny, ale jest czterokrotnie obszerniejszy od Talmudu palestyńskiego. Gemary te powstały w wyniku pracy pięciu pokoleń amoraitów palestyńskich i ośmiu pokoleń amoraitów babilońskich. Różnili się oni od tannaitów przede wszystkim tym, że przypadła im inna rola w dziejach rozwijającego się judaizmu rabinicznego. Odnosili się z szacunkiem do tradycji utrwalonej w Misznie, którą doskonale znali. Mieli jednak świadomość, że jest to dzieło zamknięte, którego treści należy nauczać i co najwyżej ją komentować. Niektórzy z nich opanowali nawet Misznę na pamięć, swobodnie nią się posługując. Uwagę skupiali na harmonizacji przepisów poprzez drobiazgowe komentarze z powoływaniem się, gdy było to niezbędne, na baraitę. I tak z czynionych przez nich zapisów wyłoniła się Gemara, czyli zbiór komentarzy i rozporządzeń powstałych w wyniku refleksji nad Miszną.
Ostatecznej redakcji obu tych dzieł, Gemary palestyńskiej i babilońskiej, dokonali saboraici (od aram. sebara = opinia, objaśnienie) pracujący w VI i VII wieku w ośrodkach babilońskich. Wprowadzili oni do tekstu objaśnienia trudnych ustępów oraz uporządkowali materiał ustny i pisemny, to jest to, czego ostatnie pokolenia amoraitów nie zdążyły wprowadzić do Gemary.


3. OKRES FORMACYJNY RELIGII STAROŻYTNEGO IZRAELA

3.1. RELIGIA PATRIARCHÓW

Protoplastów starożytnych pokoleń izraelskich nazywa się patriarchami. Należą do nich przede wszystkim Abraham, Izaak, Jakub zwany później Izraelem oraz dwunastu synów Jakuba, dających początek dwunastu pokoleniom izraelskim. Z nimi też tradycja judaistyczna, powstała w drugiej połowie VI wieku, odnosząc się do wcześniejszych przekazów, łączy początki religii Izraelitów i poświęca im niemało miejsca w Pięcioksięgu, bo aż 39 rozdziałów Księgi Rodzaju (12-50). Nie jest to ani kronika ich dziejów, ani relacja ściśle historyczna, lecz przede wszystkim wyraz refleksji religijnej, której celem jest określenie początków Izraela i wierzeń integralnie związanych z ich opiekuńczym bóstwem różnie określanym, zazwyczaj El. Dlatego określenie czasu życia patriarchów, korzystając wyłącznie z danych biblijnych (takimi zaledwie w zasadzie dysponujemy), nie prowadzi do ustaleń stricte historycznych. Wyłuskiwanie danych chronologicznych z biblijnej narracji i ich zestawianie prowadzi do konstatacji, że Abraham przywędrował do Kanaanu w 2091 roku p.n.e., rodzina Jakuba znalazła się Egipcie w 1876 roku, natomiast exodus Izraelitów w kraju faraonów nastąpił w 1446 roku. Wyliczenia te są nie do przyjęcia, ponieważ musielibyśmy między innymi przyjąć niezwykle długą żywotność poszczególnych patriarchów, zaaprobować ponad czterechsetletni czas niewoli egipskiej i podbój Kanaanu pod koniec XV wieku p.n.e. Prowadzi to do wniosku, że przekaz o patriarchach zawarty w Księdze Rodzaju nie powinien być traktowany jako historyczny, lecz zanim go się poprawnie zinterpretuje, należy określić jego gatunek literacki, historię redakcji, założenia doktrynalne i tradycje, z jakich się wyłonił. Pominięcie tej drogi prowadziło uczonych do łączenia epoki patriarchów z migracją Amorytów około XIX wieku p.n.e. Pójście nią, przy jednoczesnym wykorzystaniu najnowszych osiągnięć archeologicznych, skłania do przesunięcia jej na czas późnego brązu (XIII w.) lub wczesnego żelaza (XII-XI w.).
Można nawet w lapidarny sposób scharakteryzować zwyczaje i wierzenia patriarchów, mając na uwadze fakt, że znane nam z Biblii opowiadania o nich są rezultatem długiego przekazu tradycji i kilkakrotnych ich redakcji. Odzwierciedlaj ą one również bliskowschodni sposób myślenia ich twórców i ideologię wypracowaną na użytek głównie pokolenia Judy.
W tym kontekście patriarchowie izraelscy jawią się jako typologiczne prefiguracje późniejszych Izraelitów i ich sąsiadów. Nierzadko są to eponimy (od imion tych osób biorą nazwy późniejsze grupy) wiązane z niektórymi miejscowościami, należącymi do królestwa Judy. Uznanie ich za eponimy, czyli postacie realne lub wymyślone, świadczy o dylemacie, przed jakim stają dzisiaj uczeni, chcący zgłębiać dzieje starożytnego Izraela przy zastosowaniu metody historycznej w oparciu o dość skąpe źródła, których wartość jest ograniczona. Dlatego w biblijnych opowiadaniach o losach patriarchów należy widzieć, korzystając także z dzisiejszego stanu wiedzy na temat literatur starożytnego Bliskiego Wschodu, nie ich systematycznie ukazaną historię, lecz wybiórczo przedstawione dzieje grup społecznych, politycznych i religijnych identyfikujących się z nimi, jako swymi przodkami, nie przesądzając, czy sami patriarchowie to postacie historyczne (jako tacy są niedostępni), czy fikcyjne.
Łączenie patriarchów z poszczególnymi miejscowościami miało usprawiedliwiać historyczne roszczenia do poszczególnych ziem monarchii północnej w IX i południowej w VII wieku. Późniejsza Juda z okresu po wygnaniu babilońskim (druga połowa VI w. n.e.) nie mogła już pretendować ani do takiego statusu politycznego, ani do takiej wielkości, ale pamięć o dawnej, zmitologizowanej świetności Izraela w niej kultywowano, widząc w sukcesach, przypisywanych zwłaszcza Dawidowi, bożą opatrzność, która jemu i całemu domowi Izraela zapewniała opiekę i pomoc. Pamięć niektórych kręgów przekazicieli tradycji religijnej sięgała jeszcze w odleglejszą przeszłość. Powoływały się one na postać Abrahama i klanów rodzinnych z nim związanych, których istnienie współczesna krytyka historyczna datuje na około XIII wiek p.n.e. (to nie jedyna hipoteza, ale bodaj najbardziej racjonalna), widząc w nich (pół)nomadów wędrujących z inspiracji religijnych (nakaz ich opiekuńczego bóstwa rodzinnego) od Ur w Mezopotamii do Kanaanu - ziemi obiecanej im przez Boga.