Kapłaństwo w Starym Testamencie

4. Arcykapłan

a) Tytuły. Powiedzieliśmy wyżej, że tytuł „wielkiego kapłana", hakkohen haggadol, na określenie przywódcy kapłaństwa nie występuje w epoce przed-wygnańczej. Również w okresie po wygnańczym tytuł ten nie był używany zbyt często i stał się czymś zwyczajnym dopiero w ostatnich stuleciach przed Chr. W Prawie Świętości, które stanowi najstarszą część Księgi Kapłańskiej, zwierzchnik kapłaństwa jest nazywany hakkohen haggadol me'echaw, tzn. „kapłan największy pośród swoich braci" (Kpł 21,10; dalszy ciąg zdania jest dodatkiem; zob. niżej). Widać, że jest to raczej jakaś formuła opisująca niż prawdziwy tytuł. Ten tytuł nie pojawia się ani razu w Księdze Ezechiela i tylko trzy razy w całym Pięcioksięgu, w jednym i tym samym fragmencie należącym do najpóźniejszej redakcji, przy okazji uregulowań związanych z miastami ucieczki (Lb 35,25.28 i 32 ?; por. wersję grecką). „Wielcy kapłani" okresu wędrówki po pustyni: Aaron, Eleazar, Pinchas zawsze są nazywani po prostu „kapłanami". W dziele Kronikarza tytuł hakkohen haggadol występuje cztery razy: 2 Krn 34,9 przypisuje go Chilkiaszowi przed Wygnaniem; teksty Ne 3,1.20 i 13,28 obdarzają tym tytułem Aliasziba. Natomiast tytuł „wielki kapłan" występuje aż osiem razy w pismach Aggeusza i Zachariasza i zostaje związany z imieniem Jozuego, syna Josadaka, współczesnego Zorobabelowi (Ag 1,1.12.14; 2,2.4; Za 3,1. 8; 6,11). W końcu Syracydes hebrajski wysławia „wielkiego kapłana", Szymona, który żył około 200 r. przed Chr. I to jest wszystko, gdy chodzi o Biblię hebrajską. Tytuł więc istniał z całą pewnością w okresie po powrocie z Wygnania i zostało to potwierdzone przez pewien papirus z Elefantyny, który w 408 r. przed Chr. nazywa najwyższego kapłana Jerozolimy Jehochanana - kahna rabba, co jest aramejskim odpowiednikiem hebrajskiego kohen gadol. Ale ten tytuł był rzadko używany i zwyczajnie mówiło się krótko „kapłan", tak samo jak przed Wygnaniem i jak jest w tekstach kapłańskich Pięcioksięgu. Dopiero w Misznie i traktatach tal-mudycznych tytuł jest już zadomowiony na stałe czy to w formie hebrajskiej kohen gadol, czy w formie aramejskiej kahna rabba.
Interesującą rzeczą będzie porównanie tej sytuacji z Biblią grecką: starożyt­na Septuaginta tłumaczy hebr. kohen haggadol zawsze przez ῾οἱερεύς῾ο μέγας. Ale w Księgach Machabejskich to literalne tłumaczenie jest zastąpione przez termin techniczny ᾽αρχιερεύς i stosowane regularnie do wszystkich arcyka­płanów. Tak też się dzieje w Nowym Testamencie i u Filona. Tytuł ᾽αρχιερεύς jest też terminem kancelarii Seleucydów: określa on przywódcę kultu państwo­wego, mianowanego przez króla dla jakiejś prowincji czy miasta. W tym właśnie sensie termin ten jest używany przez Żydów hellenizujących: jego pierwsze pojawienie się w 1 Mch 10,20 figuruje w liście Aleksandra Balasa do Jonatana: „Ustanawiamy cię dzisiaj arcykapłanem, ᾽αρχιερεύς, twojego naro­du". Ten pogański tytuł został związany z arcykapłanem wśród Żydów języka greckiego i ta praktyka wprowadziła do codziennego użytku tytuły kohen gadol i kahna rabba jako ekwiwalenty (hebrajski czy aramejski) słowa greckiego.
Pisma po wygnańcze używają od czasu do czasu innych terminów na określenie najwyższego kapłana. W 1 Krn 9,11; 2 Krn 31,13; Ne 11,11 jest on nazywany nagid Świątyni. W języku tej epoki termin ten oznacza funk­cjonariuszy i dygnitarzy, ale być może tutaj zachowuje on jakiś wyższy sens księcia czy przywódcy wybranego przez Boga. Takie znaczenie ma na pewno w Dn 9,25; 11,22, gdzie wyrażenia „książę namaszczony" i „książę przymie­rza" odnoszą się do najwyższego kapłana.
To wyrażenie „książę namaszczony" przypomina inne określenie najwyż­szego kapłana: w Kpł 4,3. 5.16 jest on nazywany hakkohen hammasziach, czyli „kapłan namaszczony" (por. Kpł 6,13.15; 16,32); pewien dodatek w Kpł 21,10 mówi o kapłanie, „na którego głowę jest wylana oliwa namaszczenia". Ten tytuł wprowadza nas w ryty inwestytury.

b) Inwestytura arcykapłańska. Według dokumentów kapłańskich Pięcioksięgu (Wj 29,4-7 i Kpł 8,6-12) konsekracja Aarona dokonała się w trzech aktach: oczyszczenie, nałożenie szat, namaszczenie. Aaron przyjmuje kąpiel, następnie przywdziewa tunikę, płaszcz, efod i pektorał, jego głowa zostaje nakryta turbanem misnepet, do którego z przodu jest przytwierdzony święty nezer (sens słowa zostanie jeszcze omówiony). W końcu na jego głowę zostaje wylana oliwa namaszczenia.
Księga Wyjścia (rozdz. 28 i 39) podaje szczegółowy opis ubioru arcykapła­na. Zajmiemy się teraz tylko szczegółami jego nakrycia głowy: w Wj 28,36 ozdoba turbanu jest nazwana sis, a nie nezer; w Wj 39,30 sis i nezer są używane łącznie, jak w Kpł 8,9. Dokładny sens terminu nezer to „konsekracja", tu „znak konsekracji". Tłumaczy się go zwyczajnie przez „diadem", ale to tłumaczenie nie jest dokładne. Kształt tego „znaku konsekracji" jest wskazany przez termin konkretny sis, który powinien zachować swoje zwyczajne znaczenie „kwiatu". Tak więc arcykapłan nosił na swoim czole, przytwierdzony do turbanu, jakiś złoty kwiat, symbol życia i zbawienia. Na tym kwiecie był wygrawerowany, na modłę pieczęci, napis: „Poświęcony dla Jahwe" (Wj 28,36; 39,30).
Interesującą rzeczą będzie porównać te teksty z wizją Zachariasza 3,1-9. Jest to opis konsekracji Jozuego, pierwszego arcykapłana po Wygnaniu. I tutaj mamy do czynienia z oczyszczeniem i nałożeniem szat: Jozue zostaje rozebrany ze swoich brudnych szat, jego „bezbożność" jest usunięta, następnie zostaje przybrany w bogate szaty, na głowę nakłada mu się turban sanip, w końcu kładzie się przed nim kamień, na którym sam Jahwe ma wykonać inskrypcję. Interpretacja ostatniego wątku jest dyskusyjna, ale najbardziej prawdopodob­ny jest sens, że chodzi o szlachetny kamień z wygrawerowanym napisem noszony przez arcykapłana. Paralelizm z tekstami kapłańskimi jest uderzający: misnepet i sanip, kwiat grawerowany jak pieczęć i kamień z napisem.
Ale konsekracja Jozuego zatrzymuje się na nałożeniu szat, tak samo jak w Lb 20,26-28, gdzie Eleazar zostaje ustanowiony następcą Aarona, po prostu przybierając szaty, które nosił pierwszy arcykapłan. Nie ma więc namaszczenia. Chciano się go dopatrzyć w następnej wizji Zachariasza (Za 4,1-14), gdzie Zorobabel i Jozue są przedstawieni jako dwie oliwki i gdzie czytamy objaś­nienie Anioła, że są oni „dwoma synami oliwy". Nieraz jest to wyrażenie tłumaczone jako „dwaj pomazańcy", w tym sensie, że Jozue otrzymał namaszczenie arcykapłańskie i autor miał nadzieję, że Zorobabel otrzyma namasz­czenie królewskie; ale to tłumaczenie zakłada pewne rozwiązanie dość trudnego problemu egzegetycznego. Jest raczej mało prawdopodobne, by chodziło tu o namaszczenie: nigdy bowiem Biblia nie wyraża w ten sposób „pomazańca" I nigdy tym słowem nie określa się oliwy używanej do namaszczenia. W każdym razie Zorobabel, namiestnik króla perskiego, nigdy nie otrzymał królewskiego namaszczenia i nic poza naszym tekstem nie wskazuje, że Jozue otrzymał namaszczenie jako arcykapłan. Wizja Za 3 przez swe milczenie dowodzi raczej czegoś przeciwnego.
Trudno jest powiedzieć, kiedy ryt namaszczenia został wprowadzony. Jest on zakładany przez wzmiankę Wj 29,7 i wyżej cytowane fragmenty Księgi Kapłańskiej, ale data redakcji wszystkich tych tekstów pozostaje niepewna; w każdym razie nie należą one do najmłodszej warstwy Pięcioksięgu, która rozciąga namaszczenie na wszystkich kapłanów; to ostatnie raczej nie było nigdy praktykowane. Prawdopodobnie namaszczenie arcykapłanów zaczęto praktykować pod koniec epoki perskiej, ale pierwsze świadectwa dające się datować są późniejsze: Syr 45,15 w pochwale Aarona; Dn 9,25-26, który określa Oniasza III za pomocą wyrażeń „książę namaszczony" i „pomazaniec"; 2 Mch 1,10, gdzie ród arcykapłanów zostaje nazwany rodem kapłanów namaszczonych. Nie wiemy też, kiedy zaprzestano tej praktyki, i być może, że utrzymała się ona do końca dynastii kapłanów-królów hasmonejskich. W każ­dym razie nie istniała ona już w epoce herodiańskiej i rzymskiej, kiedy to jedynym rytem instalacyjnym było nałożenie szat. Rabini nie pamiętali już czasów, kiedy arcykapłani otrzymywali namaszczenie: według niektórych z nich praktyka miała zostać zniesiona za Jozjasza.

c) Arcykapłan i idea królewska. Wspomniane ryty inwestytury zbliżają arcykapłana epoki powygnańczej do króla z okresu sprzed Wygnania. Namasz­czenie było zasadniczą ceremonią koronacyjną, która czyniła króla pomazańcem Jahwe. Szczegóły ubioru arcykapłana są równie znaczące: turban (sanip), który otrzymuje kapłan Jozue, jest atrybutem królewskim w Iz 62,3 (por. Syr hebr. 11,5; 40,4; 46,16), podobnie jak misnepet tekstów kapłańskich jest noszone przez księcia według Ez 21,31. Co więcej, Syr 40,4 do sanip królewskiego dodaje sis, a więc kwiat, który zdobi czoło arcykapłana, a odpowiednik nezer jest insygnium królewskim w 2 Sm 1,10; 2 Krl 11,12; Ps 89,40, i sens konkretny, jaki przyjęliśmy dla nezer, jest potwierdzony przez królewski Psalm 132,18: „jego nezer rozkwitnie". W końcu pektorał ozdobiony kosztownymi kamieniami, jaki opisuje Wj 28,15n, przypomina bogate pektorały noszone przez faraonów i naśladujących ich królów Syrii, jak to pokazują znaleziska w Byblos; prawdopodobnie taki pektorał był również noszony przez królów izraelskich.
Kiedy znikła monarchia, ten ubiór królewski przeszedł na arcykapłana. To nie oznacza jedynie, czy w głównej mierze, że arcykapłan odziedziczył prerogatywy kultowe, jakie przysługiwały królowi; powiedzieliśmy wyżej, że były one ograniczone. Oznaczało to raczej, że arcykapłan stał się przywódcą narodu i jego reprezentantem przed Bogiem, jak poprzednio był nim król. Ideologia królewska arcykapłana rozwinęła się zresztą stopniowo. Widzieliśmy, że z po­czątku arcykapłan nie otrzymywał namaszczenia i w pierwotnym tekście Za 6,9-14 korona, 'atarah, która również jest ozdobą królewską (por. 2 Sm 12,30; Jr 13,18; Ez 21,31), była przeznaczona dla Zorobabela; to on miał być przyobleczony w godność królewską i zasiąść na tronie, a kapłan miał stać po jego prawicy; dopiero później przeniesiono owe królewskie prerogatywy na Jozuego, wprowadzając jego imię w miejsce Zorobabela.
Za Hasmoneuszy ten ideał stał się rzeczywistością: ośmiu przywódców z tego rodu, od Jonatana aż do Antygona, było jednocześnie arcykapłanami i zwierzchnikami narodu żydowskiego, i prawdopodobnie od Arystobula I, tzn. od 104-103 r. przed Chr. przybrali oni tytuł królewski.