Kapłaństwo w Starym Testamencie

Tak więc dzieło Kronikarza przynosi mnóstwo świadectw przemawiających za rosnącym znaczeniem lewitów w okresie drugiej Świątyni. Wydaje się, że te wysiłki emancypacyjne były też kontynuowane w ostatnich stuleciach przed Chr. W apokryfach, jak Księga Jubileuszów i Testament Lewiego, figura ich przodka eponima zostaje ogromnie wyniesiona: według tych pism już nie Aaron, lecz sam Lewi został naznaczony na kapłana przez Boga, a po nim cieszyli się tą godnością wszyscy jego synowie. Z punktu widzenia historycz­nego tę promocję lewitów możemy wiązać z usunięciem na drugi plan Sadoki-tów przez Jana Hirkana, który pochodził z kapłańskiej rodziny, ale jakiejś drugorzędnej rangi. Nie wiemy jednak, czy z tej akcji odniosło realną korzyść całe ugrupowanie lewickie. W każdym razie lewici nie ustali w swoich in­trygach: parę lat przed zburzeniem Świątyni śpiewacy uzyskali od Agrypy II zezwolenie na noszenie lnianych szat, jak to było w zwyczaju u kapłanów, i inni lewici służący w Świątyni zostali promowani do klasy śpiewaków (Flawiusz, Ant. XX, IX, 6).

3. Sadokici i Aaronici

Kapłaństwo pierwszej Świątyni, od Salomona aż do Wygnania, było piastowane przez potomków Sadoka, a w Księdze Ezechiela kapłani wciąż są nazywani „synami Sadoka". Ale w dokumentach kapłańskich Pięcioksięgu, w Kronikach i kilku psalmach powygnańczych kapłani są nazywani „synami Aarona". Trzeba spróbować sprecyzować, co oznacza ta zmiana i jak do niej doszło.
W najstarszych tradycjach Pięcioksięgu Aaron jest z początku jakąś po­stacią dość niewyraźną, której kontury rozjaśniają się dopiero stopniowo. Niestety, nie możemy wyraźnie rozróżnić źródeł, ani też ich ułożyć według czasu powstania. Aaron jest bratem Mojżesza i jest nazywany „lewitą", przemawia w imieniu Mojżesza do ludu (Wj 4,14-16) czy do faraona (Wj 7, In), czyni nawet cuda (Wj 7,9.19; 8, l etc.). Występuje u boku Mojżesza podczas bitwy Izraela przeciw Amalekitom (Wj 17,8.10), w spotkaniu z Jetrą (Wj 18,12) i udaje się z Mojżeszem na górę Synaj (Wj 19,24; 24,1.9). Jednakże w tych tradycjach nie pojawia się nigdy jako kapłan ani nawet jako przodek kapłanów. Przeciwnie, jawi się on tutaj jako przeciwnik Mojżesza w sprawach religijnych: przykładem jest historia złotego cielca (Wj 32; por. Pwt 9,20) czy bunt Miriam i Aarona (Lb 12).
W tradycji kapłańskiej Pięcioksięgu obraz Aarona jest całkiem różny: tutaj Aaron jest pierwszym arcykapłanem Izraela, jego synowie są jedynymi legalnymi kapłanami, a inni członkowie pokolenia Lewiego są im oddani jako ich słudzy (Wj 28 - 29; 39; Kpł 8 - 10; Lb 16 - 18). Ta nowa postać Aarona, zbudowana wokół dawnej tradycji Aarona „lewity", oznacza zwycięstwo pewnej tendencji, która musiała przezwyciężyć różne przeszkody; historie Wj 32 czy Lb 12, ukazujące Aarona w niekorzystnym świetle, są jakimś echem owych opozycji.
Różne wersje o roli Aarona podczas Wyjścia zdają się odzwierciedlać walki pomiędzy różnymi grupami kapłańskimi; niestety, nie możemy odtworzyć w szczegółach owego rozwoju sytuacji i musimy w tej sprawie zadowolić się hipotezami. Pewna skrajna i niedawno przedstawiona opinia utrzymuje, że Aaronici reprezentują kapłaństwo sanktuarium Betel, gdzie praktykowano, podobnie jak na Synaju, kult złotego cielca. To kapłaństwo ostało się na miejscu po katastrofie politycznej i pełniąc nadal służbę w sanktuarium Betel, stało się dominującą siłą religijną w Judzie w okresie Wygnania. Kapłani powracający z Wygnania musieli się z nią liczyć. To z tej grupy miałyby wyjść głosy sprzeciwu wobec odbudowy Świątyni; w tym świetle próbuje się nawet czytać Za 7,1-3, w tym sensie, że pewni ludzie z Jerozolimy udali się na konsultację do kapłanów Betel. Ostatecznie ci kapłani mieli zostać uznani przez Sadokitów, którzy zachowali jednak swoje pierwszeństwo. Teoria ta opiera się na bardzo niepewnych podstawach: tekst Za 7,1-3 jest trudny, ale z całą pewnością nie ma takiego sensu, jaki mu się nadaje, ponieważ renesans sanktuarium Betel po reformie Jozjasza i w czasie Wygnania nie jest poparty żadnymi świadectwami, a relacja między kultem Betel i epizodem złotego cielca, gdzie Aaron odgrywa swoją rolę, może być tłumaczona na różne sposoby. Według innej opinii, bardziej umiarkowanej i szerzej przyjmowanej, kapłani powracający z Babilonii musieli tu na miejscu stopić się z grupą niesadokicką, która sprawowała w Jerozolimie kapłaństwo podczas Wygnania i która powoływała się na pochodzenie od Aarona. Ale jedyne świadectwa tekstowe, jakie mamy, pokazują, że ruch aaronicki uformował się w Babilonii, a nie w Judzie. Widzieliśmy wyżej, że w pierwszych karawanach powróciło z Babi­lonii wielu kapłanów, którzy prawdopodobnie byli Sadokitami; czytając zaś Księgi Ezdrasza, Aggeusza i Zachariasza o odbudowie służby Bożej w Jerozoli­mie, nie dostrzegamy w nich śladów opozycji jakiejś niesadokickiej grupy kapłańskiej, która by już była w posiadaniu Świątyni. Inne grupy kapłańskie pojawią się dopiero wtedy, kiedy Ezdrasz przyprowadzi w swej karawanie kapłańskie rodziny Pinchasa i Itamara (Ezd 8,2). To są czasy, kiedy z wielką starannością pielęgnuje się genealogie: kapłani Sadokici zostają związani z Pinchasem (por. 1 Krn 5,30-34), którego potomkom Bóg obiecał wieczne kapłaństwo (Lb 25,10-13). Ten Pinchas był synem Eleazara, na którego Bóg przeniósł kapłaństwo Aarona (Lb 20,24-26). Wzmianka o Pinchasie w Ezd 8,2 tłumaczy się najlepiej w ten sposób, że między Zorobabelem a Ezdraszem Sadokici przyłączyli się do genealogii aaronickiej. Prawdopodobnie chcieli w ten sposób odpowiedzieć na pretensje jakiejś grupy kapłańskiej, która już się powoływała na jakiegoś przodka o wiele starszego i bardziej czcigodnego niż Sadok, kapłan Dawida, przodka bliskiego Aaronowi, „lewitę", brata Mojżesza. Można tę grupę zidentyfikować z potomkami Abiatara: ci reprezentowali dom Helego i chlubili się, wydaje się całkiem legalnie, swym lewickim pochodzeniem. Według dodatku do 1 Sm 2,27-36, napisanego być może tuż po reformie Jozjasza i z całą pewnością przed Ezdraszem, dom Helego został wybrany do kapłaństwa od czasu pobytu w Egipcie. I tylko brakowało imienia Aarona, ale kiedy Aaron został uznany za pierwszego arcykapłana Izraela, ci kapłani ogłosili, że pochodzą od niego. Ostatecznie została osiągnięta zgoda między potomkami Sadoka i potomkami Abiatara, kiedy jedni i drudzy związali się z dwoma synami Aarona: pierwsi z Eleazarem (czy jego synem Pinchasem), drudzy z Itamarem.
Ta ugoda dokonała się w Babilonii, a błogosławieństwa udzielił jej Ezdrasz, zabierając ze sobą przedstawicieli obydwu wielkich familii kapłańskich. To nie wyklucza, że jakiś podobny proces dokonywał się w Palestynie, gdzie potom­kowie Abiatara pozostawali przez cały czas Wygnania, i dokąd powrócili z Wygnania Sadokici. Można też przyjąć, że jakiś podobny ruch dokonywał się paralelnie między potomkami Abiatara w Palestynie a ich braćmi w Babi­lonii, a ugoda została zawarta w kraju Wygnania. Kiedy Ezdrasz powrócił do Jerozolimy, zastał na urzędzie kapłańskim te same rodziny, które się tu pojawiły w pierwszych dniach po powrocie z niewoli (por. Ezd 10,18-22 i Ezd 2,36-39). Synowie Aarona nie odgrywają tu jeszcze żadnej roli.
Po reformie Ezdrasza sytuacja się unormowała i od tego czasu dwie familie podzieliły między siebie kapłaństwo, które w ten sposób stało się przywilejem wszystkich synów Aarona. Ich tytuły do urzędu są podane w Księgach Kronik w genealogiach Lewiego i Aarona: 1 Krn 5,27-29; 6,34-38, i przede wszystkim w opisie organizacji kapłaństwa, przypisanej Dawidowi: 1 Krn 24,1-6. Według tych tekstów wszyscy synowie Aarona byli kapłanami, ale dwaj starsi bracia, Nadab i Abichu, umarli bezdzietni, ponosząc karę za wykroczenie natury kultowej, a kapłaństwo odziedziczyli młodsi synowie, Eleazar i Itamar (por. Kpł 10,1-3; Lb 3,1-4). Sadok był potomkiem Eleazara, a Abiatar był potom­kiem Itamara. Dawid podzielił służbę liturgiczną między dwie rodziny, ustana­wiając dwadzieścia cztery klasy kapłanów: liczniejsza rodzina Eleazara tworzy szesnaście klas, rodzina Itamara tworzy ich zaledwie osiem. W dalszym ciągu relacji podana jest lista owych dwudziestu czterech klas (1 Krn 24,7-18), ale w formie zredagowanej w czasach machabejskich, ponieważ pierwsza klasa jest klasą Joariba, przodka Machabeuszy (1 Mch 2,1), który nie był wspominany w żadnym z wcześniejszych autentycznych tekstów.
Teraz wszyscy kapłani mogli być nazywani „synami Aarona", ale Sadokici zachowywali swoją przewagę: ich przodek Eleazar był czcigodniejszy niż Itamar, ponieważ był jedynym kapłanem, o którym mówią opowiadania związane końcem pobytu Izraela na pustyni (Lb 25,11; 26,1; 31 passim). Według Kronikarza sam Ezdrasz był Sadokitą (Ezd 7,1-5) i ta rodzina tworzy dwa razy więcej klas niż członkowie rodu Itamara. W końcu aż do czasów Antiocha Epifanesa arcykapłani byli wybierani spośród Sadokitów.