Natura aniołów

Jest to fragment książki Początki świata i człowieka :. Wydawnictwa WAM

Termin anioł, pisał św. Augustyn, „oznacza funkcję, nie naturę. Pytasz, jak nazywa się ta natura? - Duch. Pytasz o funkcję? - Anioł. Przez to, czym jest, jest duchem, a przez to, co wypełnia, jest aniołem"^[1]. Również i Biblia, chociaż nie całkiem wyraźnie, wskazuje na duchową naturę aniołów. Nazywa je duchami (por. „Czyż nie są oni wszyscy duchami przeznaczonymi do usług, posłanymi na pomoc tym, którzy mają posiąść zbawienie", Hbr 1,14), co zdaje się potwierdzać również Jezus mówiąc, że „duch nie ma ciała ani kości" (Łk 24,39). Niemniej jednak, o czym świadczą biblijne opisy, kiedy zjawiają się człowiekowi przyjmują formę widzialną, dostrzegalną przez człowieka. Na tej podstawie niektórzy Ojcowie Kościoła, w tym także św. Augustyn, przypisywali im pewien rodzaj formy świetlistego ciała, co niektórzy z późniejszych teologów tłumaczyli wpływami filozofii platońskiej. Grecki filozof Platon uważał bowiem, że tylko Bóg posiada doskonale duchową naturę, wszystkie inne stworzenia posiadają w sobie pewne, chociaż bardzo śladowe elementy materii. Tak np. Sobór Nicejski II (787), który potępił ikonoklazm, nauczał, że chociaż aniołowie nie posiadają ciała śmiertelnego, niemniej jednak nie są zupełnie wolni od materialności.
Teologowie scholastyczni byli przekonani, że aniołowie są czystymi duchami. Zostało to powszechnie przyjęte przez kościelne nauczanie i aż do chwili obecnej Kościół naucza, że aniołowie są „istotami duchowymi, niecielesnymi"^[2]. Z niecielesnością aniołów związany jest również ich intelekt, znacznie doskonalszy od intelektu ludzkiego. Aniołowie są istnieniami osobowymi, stworzonymi na obraz i podobieństwo Boga^[3]. I chociaż od strony duchowej są stworzeniami doskonalszymi od człowieka, to jednak natura ludzka jest bardziej kompletna od anielskiej. Tylko człowiek poszczycić się może godnością mikrokosmosu całego stworzenia, materialnego i duchowego. Pozbawieni zmysłów, przez które człowiek odbiera i poznaje otaczający go świat, poznanie aniołów jest inne od poznania ludzkiego. Anioł nie może poznawać świata zewnętrznego z siebie, lecz stwarzając go Bóg wlał w intelekt aniołów idee rzeczy materialnych^[4]. Oznacza to, że w odróżnieniu od stworzeń widzialnych, aniołowie nie nabywają idei rzeczy istniejących w świecie materialnym. Tekst Apokalipsy sugeruje, że ich poznanie jest obszerne, co zdają się symbolizować cztery zwierzęta „pełne oczu z przodu i z tyłu" (por. Ap 4, 6-8), otaczające tron Baranka. Ich poznanie nie jest jednak nieograniczone, ponieważ Chrystus mówi, że „o dniu owym (czasie powtórnego Przyjścia Chrystusa) i godzinie nikt nie wie, nawet aniołowie niebiescy, tylko sam Ojciec" (Mt 24, 36). Poznanie, jakim cieszą się aniołowie, nie jest więc nieograniczone, niemniej jednak jest wyjątkowo bogate. Aniołowie nie znają przyszłości, ani też tajemnic serca ludzkiego. Na tyle poznają ludzkie myśli i pragnienia, na ile są one formułowane i wyrażane na zewnątrz. Anioł może wpłynąć bezpośrednio na inny stworzony intelekt, lecz nie może działać bezpośrednio na inną stworzoną wolę.
Oddziaływanie aniołów na materialny świat następuje poprzez wolę. Opierając się na swoim naturalnym poznaniu, nie znają oni nadprzyrodzonych tajemnic, które przekraczają wszelki stworzony intelekt. Prze­ciwnie, aniołowie mogą poznać prawdy nadprzyrodzone dzięki swemu nadprzyrodzonemu poznaniu, jakim cieszą się w wizji uszczęśliwiającej. Anioł nie może się więc mylić, ani w swoim intelekcie, ani w swojej woli, a stąd nie cofa się w swoich decyzjach raz podjętych.
Aniołowie cieszą się również szczególną wolnością i silną wolną. Właśnie dlatego, że cieszą się tak doskonałym poznaniem, ich decyzje woli są natychmiastowe i nie do odwołania. Wyjaśnia to, dlaczego grzech aniołów jest ostateczny i nieodwracalny. Nic można jednak przesadzać, gdy chodzi o moc aniołów, pamiętać bowiem należy, że są stworzeniami, a przez to samo zależni są całkowicie od Boga. Mówi bowiem autor Psalmu 89, 6-7:

Niebiosa wysławiają cuda Twoje, Panie,
i wierność Twoją w radzie świętych.
Bo któż na obłokach będzie równy Panu,
któż wśród synów Bożych będzie do Pana podobny?

Ponieważ cieszą się wolnością, aniołowie mogą odwrócić się od Boga. Możliwość taka stała się rzeczywistością, co Bóg w swojej wszechwiedzy i w swojej ponadczasowości przewidział. Następną konsekwencją ich duchowej natury jest nieśmiertelność aniołów. Katechizm Kościoła Katolickiego naucza:

Jako stworzenia czysto duchowe aniołowie posiadają rozum i wolę: są stworzeniami osobowymi^[5] i nieśmiertelnymi. Przewyższają doskonałością wszystkie stworzenia widzialne. Świadczy o tym blask ich chwały^[6].

Aniołowie nie są płciowo zróżnicowani, tzn. że nie ma pośród nich osób płci żeńskiej czy męskiej. Mimo tego jednak w ikonografii chrześcijańskiej bywają przedstawiani jako młodzi albo jako wieczni młodzi mężczyźni.

Liczba i hierarchie aniołów

Według tekstu biblijnego mamy wiele aniołów. Księga Daniela mówi wręcz o milionach istot niebieskich: „Tysiąc tysięcy służyło Mu, a dziesięć tysięcy po dziesięć tysięcy stało przed Nim" (Dn 7, 10). Autor Listu do Hebrajczyków mówi o „niezliczonej liczbie aniołów" (Hbr 12, 22). Nie wiemy dokładnie, ilu jest aniołów, bo zakryte jest to tajemnicą. Na przestrzeni wieków istniało wiele spekulacji na ten temat. Wydaje się prawdopodobne, że jest przynajmniej tyle aniołów, ile ludzi, którzy żyli, żyją i żyć będą na ziemi. Istnieje bowiem przekonanie, że każda osoba posiada swojego anioła stróża, który w przypadku jej śmierci nie przechodzi na inną osobą, lecz pozostaje z nią w wieczności.
Św. Tomasz uważał, że każdy anioł jest swoistego rodzaju i różni się od innego anioła, i to tak dalece, jak na przykład człowiek różni się od psa. Albert Wielki z kolei utrzymywał, że wszyscy aniołowie są tego samego rodzaju. Z kolei szkoła franciszkańska uczyła, że indywidualne hierarchie albo chóry aniołów stanowią w sobie szczególny rodzaj, różniąc się od następnego chóru^[7]. Wśród duchów jedne są większe od innych, zarówno pod względem wiedzy, jak i siły woli. Zróżnicowanie to stanowi podstawę hierarchii anielskiej. Już w Starym Testamencie spotykamy się z takimi nazwaniami aniołów, jak cherubini czy serafini. W listach Pawiowych z kolei pojawiają się trony, panowania, moce, zwierzchności czy władze (por. Kol 1,16; Ef 1,21). Należy dodać do nich aniołów (1P 3, 22) i archaniołów (1Tes 4, 16). W Liście do Efezjan wspomina się również, chociaż w negatywnym kontekście upadku, o zwierzchnościach i władzach (Ef 3, 10; 6, 12).
Opracowanie tradycyjnej hierarchii anielskiej zawdzięczamy Pseudo-Dionizemu Areopagicie. Według tego syryjskiego mnicha z przełomu V i VI wieku, jest dziewięć chórów anielskich podzielonych na trzy triady. Do pierwszej triady należą serafini, cherubini i trony. Chociaż różnią się między sobą, wspólna im jest kontemplacja Bożej chwały, którą przekazują na niższe poziomy. Druga triada obejmuje panowania, cnoty i władze. Komunikują się z Bogiem poprzez pierwszy poziom anielski. Do trzeciej triady należą natomiast zwierzchności, archaniołowie i aniołowie^[8]. Grzegorz Wielki, przeciwnie do Dionizego, zachowuje pierwszą triadę, lecz w drugiej i trzeciej zamienia cnoty ze zwierzchnościami. Uważa również, że aniołowie wyższego rzędu kontemplują jedynie Boga nie pełniąc żadnych ziemskich posług, które zarezerwowane są dla aniołów niższych szczebli.

Oficjalne nauczanie Kościoła nie podważało tego rodzaju klasyfikacji, utrzymując jej ważność. Jan Paweł II stwierdził jedynie, że kwestia tego rodzaju może wydać się raczej obca mentalności współczesnego człowieka. Niemniej jednak mówił papież:

Jest to szczególnie ważne dla umysłowości współczesnej, która jak gdyby „zagubiła" tę prawdę o stworzeniu niewidzialnym, o świecie czystych duchów stworzonych przez Boga. Jest to szczególnie ważne dla nas, którzy w tej mentalności się poruszamy; trzeba na nowo odczytać Pismo Święte, trzeba na nowo odczytać słowa samego Chrystusa, ażeby ta wiara odżyła w nas i żebyśmy również mogli łączyć się z liturgią niebiańską^[9].