Religia Izraela (fragment)

1. WPROWADZENIE

W historii politycznej starożytnego Bliskiego Wschodu Izrael rozumiany jako lud, następnie naród i królestwo (królestwa) w zasadzie nie odegrał znaczącej roli. Rzadko kiedy cieszył się niezależnością, autonomią i samorządnością. Na ogół pozostawał w cieniu wielkich imperialnych potęg, takich jak Egipt, Asyria, Babilonia, Persja, Syria i Rzym. Natomiast wyróżnia go siła oddziaływania religijnego. Z religii powstałych w starożytności na obszarze Bliskiego Wschodu judaizm, obok chrześcijaństwa, zachował do chwili obecnej żywotność. Jego religijne idee, zwłaszcza monoteizm, i wyrosła z nich etyka, rozpropagowane w dużej mierze przez siostrzane religie - chrześcijaństwo i islam, przybrały wymiar uniwersalny. Wpisały się w poważnym stopniu w różne kultury i stanowią fundament wielu cywilizacji.
Chronologiczne ramy religii starożytnego Izraela wyznaczają dwie cezury: obie płynne - terminus a quo stanowi - na co nie wszyscy badacze się godzą - przełom XIV/XIII wieku p.n.e., z którym to część uczonych usiłuje łączyć migracje ludów, w tym proto-Izraelitów (semickie klany rodzinne łączone z biblijnymi patriarchami), na obszarze Żyznego Półksiężyca. Dolną cezurę (terminus ad quem) wyznacza okres, w którym judaizm rabiniczny, kształtujący się od końca I wieku n.e., okrzepł pod względem doktrynalnym i organizacyjnym oraz spotkał się z niemal powszechną aprobatą Żydów. Z jednej strony zbiega się to z zamknięciem prac nad gemarami - komentarzami do fundamentalnego dzieła rabinów
- Miszny. W Erec Israel to koniec IV wieku (Gemara palestyńska), a w Babilonii (Gemara babilońska) koniec V wieku. Z drugiej strony cezura ta oznacza czas rządów w imperium rzymskim cesarza Justyniana (527-565), który przez stanowione prawo określił na nowo status Żydów, mając na względzie dominującą rolę chrześcijaństwa, religii uznanej w końcu IV wieku w cesarstwie za państwową.
W obrębie tych cezur zamyka się religię starożytnego Izraela, wyróżniając w niej kilka faz. Pierwszą zwykło nazywać się religią patriarchów, do których odwołuje się historiografia biblijna uformowana w VII i VI wieku p.n.e., tworząc religijnie i ideologicznie uwarunkowaną genezę Izraela i kreśląc w tym duchu jego początki. Po niej - idąc za przekazem biblijnym, noszącym podobne cechy - sytuuje się tzw. religię wyjścia (mojżeszową) i zasiedlania Kanaanu (sędziów), a następnie państw dwunastu pokoleń, które w swych dziejach istniały podzielone na północne i południowe lub osiągały różny poziom zintegrowania. Dopiero na przełomie VII i VI wieku p.n.e. zaczęła wyłaniać się nowa forma religii starożytnego Izraela. WII wieku p.n.e. po raz pierwszy nazwano ją judaizmem, który to termin przyjął się powszechnie. Pierwsza jego faza złączona była z czasem tzw. drugiej świątyni jerozolimskiej (od końca VI w. p.n.e. do 70 r. n.e.). Następnie zyskał on specyficzny rys, nadany przez uczonych żydowskich zwanych rabinami. Dlatego jego drugą fazę nazywa się judaizmem rabinicznym. Znacznie przekracza ona okres starożytności, bo kończy się w połowie XVIII wieku. Nas interesować będzie tylko jej okres formacyjny, trwający od końca I do przełomu V i VI wieku n.e.
Z punktu widzenia historycznego rekonstrukcja religii starożytnego Izraela do VI wieku p.n.e. jest niezwykle trudna, a pierwszych jej faz nazywanych religią patriarchów, Mojżesza i sędziów prawie niemożliwa. Opisując je, przychodzi odwoływać się niemal wyłącznie do tekstów biblijnych, powstałych dużo później od procesów religijnych, które ilustrują. Niemożność historycznej weryfikacji tych przekazów, bądź co bądź z założenia o charakterze religijnym, dla niejednych historyków mniej obeznanymi z osiągnięciami współczesnej biblistyki, wydaje się przeszkodą nie do pokonania, dlatego uważają, że wszystko, o czym one mówią na ten temat, zaliczyć należy do fikcji literackiej. Nie znaczy to, że posługując się nowoczesną metodologią i hermeneutyką biblijną, daje się pokonać wszelkie trudności, na jakie napotyka historyk, chcąc przedstawić dzieje religii starożytnego Izraela. Fakt, że ważne teksty biblijne dla historii religii starożytnego Izraela ukształtowane zostały ostatecznie u schyłku tzw. pierwszej świątyni (koniec VII do połowy VI w. p.n.e.) i wczesnym judaizmie (druga połowa VI do połowy V w. p.n.e.), gdy podjęto ideologicznie uwarunkowaną refleksję religijno-historyczną nad własną przeszłością, nie osłabia ich znaczenia jako dokumentu epoki, przechodzącego szereg redakcji i mającego u podstaw niekiedy niezwykle stary przekaz ustny. Dla tych dziejów poszukuje się od pewnego czasu - na ile to możliwe - także „twardych" źródeł (głównie artefaktów, piśmiennych świadectw pozabiblijnych), aby nie dokonywać ich opisu wyłącznie na podstawie tego, co wyłania się z literalnie odczytywanej Biblii judaizmu. Takie postępowanie jest charakterystyczne głównie dla prac historycznych, rzadziej teologicznych.
Patrząc na historię badań nad religią starożytnego Izraela, dostrzega się w nich do połowy XX wieku poważną determinantę, jaką stanowił ewolucjonizm i genetyzm oraz wiązaną z tym kwestię oryginalności monoteizmu izraelskiego. Niemałe też wpływy na jej ujmowanie wywierał panbabilonizm, paniranizm, panegipcjanizm. Obecnie w badaniach przychodzi częściej odwoływać się do prawa „nierównoległego rozwoju" kultur, w czego wyniku w opisach historycznych religii Izraela przywracane są właściwe proporcje owych wpływów. Natomiast o wiele żywotniejszą kwestię stanowi aktualnie ocena Biblii hebrajskiej jako dokumentu epoki. W badaniach biblistycznych nie ma do dziś zgodności, co do jej czasu powstania, historyczności przekazu, ustalenia kanonu żydowskiego. Tym samym historycy, próbując odtworzyć dzieje religii starożytnego Izraela, napotykają na liczne trudności, co sprawia, że rekonstrukcje ich mają charakter hipotetyczny. Jedni i drudzy wykorzystują do swej pracy wyniki prac archeologicznych, filologiczno-literackich, socjologicznych oraz antropologiczno-kulturowych. Niemało też wnoszą do nich coraz bardziej rozwijane studia nad literaturą apokryficzną (żydowską i wczesnochrześcijańską), Nowym Testamentem, Talmudem oraz dziejopisarstwem Żydów (zwłaszcza Józefa Flawiusza) i ich pismami historiozoficznymi (głównie Filona z Aleksandrii).
Mimo usilnych poszukiwań różnych źródeł pozabiblijnych, zwłaszcza pisanych (w tym inskrypcji), do których systematyzacji przyczynili się głównie James B. Pritchart i William W. Hello, podstawowe źródło do dziejów religii starożytnego Izraela stanowią dwadzieścia cztery księgi (według rachuby rabinicznej) Biblii hebrajskiej oraz Talmud - epokowe dzieło rabinów. Dlatego im, jako dokumentom epok i źródłom podstawowego przekazu religijnego w judaizmie, należy poświęcić w pierwszym rzędzie uwagę, głównie ze względu na czytelnika mniej obeznanego z ich historyczno-krytyczną oceną. Dopiero po tym scharakteryzowane zostaną poszczególne fazy historii religii starożytnego Izraela, poczynając od religii patriarchów, a kończąc na judaizmie rabinicznym.