Spis ludności za Kwiryniusza (Łk 2,1-2)

[33] Tacyt, Annales, III, 48; por. też: Ewangelia według św. Łukasza, red. F. Gryglewicz, Poznań – Warszawa 1974, s. 102-103; G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 190.
[34] Por. G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 190.
[35] Swetoniusz, Żywoty Cezarów, Tyberiusz, III, 49.
[36] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 1, 1; por. też: J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 135.
[37] Por. G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 190.
[38] Tamże, s. 191. Na temat wspomnianej inskrypcji z Tivioli patrz też: E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. I, dz. cyt., s. 249, przyp. 2; tenże, Podręczna encyklopedia biblijna, t. I, dz. cyt., s. 710; tenże, Życie Jezusa Chrystusa w opisie Ewangelistów, Poznań 1952, s. 362; F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 112; A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 129; J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 115 i 140.
[39] Taką hipotezę proponuje A. Klawek, a ja referuję ją za: J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 161.
[40] Por. A. Robertson, Pochodzenie chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 225.
[41] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVI, 10, 8; por. też: A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 129; J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 137.
[42] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVI, 9,1; X, 8.
[43] A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 129; por. też: J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 137.
[44] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 137.
[45] Za G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 193.
[46] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 137.
[47] Por. J.A. Thompson, Biblia i archeologia, (b.m.w.) 1965, s. 279-280.
[48] Por. A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 129; por. też: J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 137; J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 279 oraz przypis, gdzie można znaleźć dość ciekawą analizę zastosowań starożytnych odnośnie do tej tytulatury urzędowej..
[49] Por. G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 192.
[50] Por. F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 112.
[51] Por. D. Rops, Dzieje Chrystusa, Warszawa 1995, s. 117; por. też: G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 189; E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. I, dz. cyt., s. 247-248 i przyp. 5 na s. 247; A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 125; F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 112.
[52] E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. I, dz. cyt., s. 249.
[53] Por. też: J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 125; J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 277.
[54] Por. J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 279.
[55] D. Rops, Dzieje Chrystusa, dz. cyt., s. 118, przyp. 9.
[56] Tamże.
[57] Tak J. McDowell, w: Przewodnik apologetyczny, dz. cyt., s. 62. Por. też E. Dąbrowski, Życie Jezusa Chrystusa w opisie Ewangelistów, dz. cyt., s. 363, który również dopuszcza możliwość opóźnienia się o jeden rok spisu wspomnianego przez Łukasza.
[58] Por. Klemens Aleksandryjski, Kobierce, I, 21.
[59] J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 278.
[60] Por. E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. I, dz. cyt., s. 248-249; tenże, Podręczna encyklopedia biblijna, t. I, dz. cyt., s. 710; tenże, Życie Jezusa Chrystusa w opisie Ewangelistów, dz. cyt., s. 363; por. też: A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 126; J. McDowell, Przewodnik apologetyczny, dz. cyt., s. 62; J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 127; J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 278.
[61] Por. J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 278.
[62] Por. D. Rops, Dzieje Chrystusa, dz. cyt., s. 117; por. też: J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 133.
[63] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 133.
[64] R.J. Wipper, Rzym i wczesne chrześcijaństwo, Warszawa 1960, s. 76.
[65] Focjusz, Biblioteka, I, za: S. Mędala w: Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994, s. 263. Por. też: S. Trzeciak, Rozwój naturalny chrystyanizmu z innych religii, Petersburg 1912, s. 49.
[66] Por. Wstęp do Nowego Testamentu, Poznań 1996, s. 286-287.
[67] Por. S. Trzeciak, Rozwój naturalny chrystyanizmu…, dz. cyt., s. 51-52.
[68] Por. W.J. Harrington, Klucz do Biblii, dz. cyt., s. 166; A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 126.
[69] Wyjątkowo trafnie podsumował to Ricciotti: „O tym, że August nakazał sporządzić spis ludności «całego (zamieszkałego) świata», czyli całego Imperium Rzymskiego, pisze co prawda tylko Łukasz. Jeżeli jednak inne dokumenty o tym nie wspominają, to jeszcze z tego nie wynika, że Łukasz nie ma racji. Dowód oparty na przemilczaniu, jak to powszechnie wiadomo, jest w nauce historii najsłabszym i zwodniczym argumentem. Wśród wielu przykładów, które by można przytoczyć na ten temat, wystarczy wspomnieć właśnie nasz przypadek, czyli spis dokonany w Judei w roku 6-7 po Chr., który został zanotowany jedynie przez Józefa Flawiusza, i chociaż nie brak w tej relacji pewnych nieścisłości logicznych i chronologicznych, to jednak na ogół nie podaje się go w wątpliwość”, G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 189. Mniej więcej tak samo ujmuje to E. Dąbrowski: „Podobnie zresztą i o spisie późniejszym nie wspomina żaden z historyków rzymskich, ale jedynie Józef Flawiusz. A przecież na tej podstawie nie będziemy podawać w wątpliwość samego faktu”, E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. I, dz. cyt., s. 248. Patrz też uwaga autora w: J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 278.
[70] Por. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 1, 1; II, 1; XX, 5, 2; por. też: tenże, Wojna żydowska, VII, 8, 1.
[71] Por. np. U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 27-28. Autorka odwołuje się do relacji Flawiusza w celu zdyskredytowania przekazu Łukasza, określając relacje tego Ewangelisty mianem „wymysłów” (tamże, s. 21). Oczywiście ani słowem nie wspomina już ona jednak o tych wszystkich problemach, jakie wiążą się z przekazem Flawiusza. Mam tu na myśli fakt, że Flawiusz przecież sam zmyślał (por. np.: R.J. Wipper, Rzym i wczesne chrześcijaństwo, dz. cyt., s. 107; Encyklopedia Britannica, t. XIX, Poznań 2000, s. 37), a jego relacja na temat spisu Kwiryniusza jest odosobniona pośród przekazów historycznych. Przeciwstawianie Flawiusza Łukaszowi dokonywane tu przez Ranke-Heinemann z taką pewnością siebie jest więc co najmniej komiczne. W najlepszym wypadku jest to tylko „słowo przeciw słowu”, nic więcej. Obaj historycy (Flawiusz i Łukasz) żyli i pisali dokładnie w tym samym czasie, ich wiarygodność jest stosunkowo jednakowa w kwestii spisów Kwiryniusza. Ranke-Heinemann najprawdopodobniej nie jest w ogóle świadoma (lub nie chce być) słabości swych argumentów w tym miejscu, tak jak duża część „racjonalistycznych” krytyków poruszających ten temat, którzy odwołują się jedynie do znanych już od dawna w liberalnej krytyce Biblii niemal zawsze tendencyjnie przedstawianych pobieżnych opisów tej kwestii.
[72] Z. Poniatowski, Powstanie i rozwój wczesnego chrześcijaństwa, w: Katolicyzm starożytny jako forma rozwoju pierwotnego chrześcijaństwa, red. J. Keller, Warszawa 1969, s. 137 (pogrubienie J.L.).
[73] Tenże, Źródła do wczesnego chrześcijaństwa, w: Katolicyzm starożytny jako forma rozwoju pierwotnego chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 73.
[74] Por. S. Mędala w: Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, dz. cyt., s. 265; por. też: Encyklopedia Britannica, t. XIX, dz. cyt., s. 35-36.
[75] Encyklopedia Britannica, t. IV, Poznań 1998, s. 94.
[76] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XI, 1-6. Por. komentarz do tej relacji w: J. Bright, Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 374, przyp. 48.
[77] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 114.
[78] Za: Wstęp do Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 228. Ten sam cytat można też odnaleźć w: G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 138. O antiocheńskim pochodzeniu Łukasza patrz też w: E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, Warszawa 1952, s. 83.
[79] Euzebiusz, Historia kościelna, III, 4, 6.
[80] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 160.
[81] Tamże, s. 129. Dopiero w swej Autobiografii (VI) Flawiusz o tym napomknął mimochodem.
[82] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVII, II, 4.
[83] Tamże, XVIII, 1, 1; 2, 1; XX, 5, 2; por. też: tenże, Wojna żydowska, VII, 8, 1; II, 17, 8.
[84] J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 130.
[85] Por. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 1, 1; 2, 1; XX, 5, 2; por. też: tenże, Wojna żydowska, VII, 8, 1; II, 17, 8.
[86] Por. U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 23.
[87] Za: E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. I, dz. cyt., s. 248-249 (pogrubienia J.L.); por. też: D. Rops, Dzieje Chrystusa, dz. cyt., s. 99; G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 255, przyp. 1, oraz F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 111-112, gdzie zacytowano tekst tego papirusu (u Ricciottiego zacytowano tekst tego papirusu dodatkowo wraz z jego greckimi fragmentami). Patrz też: A. Klawek, Noc Betlejemska. Historja czy Legenda? , Poznań – Warszawa 1921, s. 56, przyp. 1; A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 127; J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 115, 124; J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 278.
[88] Por. A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 127; por. też J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 279.
[89] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 124, przyp. 1.
[90] Por. A. Nicolas, E. Dąbrowski, Życie Maryi Matki Bożej, dz. cyt., s. 127.
[91] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 123.
[92] Z. Kosidowski, Opowieści Ewangelistów, dz. cyt., s. 205.
[93] Por. U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 22, 24.
[94] Por. J. Teodorowicz, Od Betleem do Nazaretu, dz. cyt., s. 123.
[95] V wydanie Biblii Tysiąclecia ma „w całym świecie” w tym miejscu.
[96] Por. J.A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., s. 277.
[97] Gajusz Juliusz Cezar, Pamiętniki o wojnie domowej, III.
[98] Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, rozdz. Pompejusz, 45.
[99] Tamże, rozdz. Katon, 45.
[100] Tamże, rozdz. Emiliusz Paulus.
[101] Tamże, rozdz. Arystydes.
[102] Cyceron, Mowy, Mowa w sprawie naczelnego dowództwa Gnejusza Pompejusza.
[103] Tamże, Mowa w obronie Mureny.
[104] Herodian, Historia Cesarstwa Rzymskiego, II, 8.
[105] Swetoniusz, Żywoty Cezarów, rozdz. Juliusz Cezar, I, 7.
[106] Tamże, 28.
[107] Por. W.J. Harrington, Klucz do Biblii, dz. cyt., s. 127.
[108] Swetoniusz, Żywoty Cezarów, rozdz. Nero, VI, 40.
[109] Prokopiusz z Cezarei, Historia sekretna, 102.
[110] Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, 45, 32.
[111] Herodot, Dzieje, III.
[112] Tukidydes, Wojna peloponeska, I i II.
[113] Za: A. Robertson, Pochodzenie chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 246.
[114] Józef Flawiusz, Wojna żydowska, I, XXI, 12.
[115] Tamże, II, XVI, 4.
[116] Tamże, V, 9, 3; por. też: tamże, II, XVI, 4.
[117] Tamże, V, 5, 5.
[118] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XII, 3, 1.
[119] Obszar ówczesnego Cesarstwa Rzymskiego został opisany w: W.J. Harrington, Klucz do Biblii, dz. cyt., s. 141-142.
[120] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIV, 7, 2.
[121] Por. W.J. Harrington, Klucz do Biblii, dz. cyt., s. 150.
[122] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVII, 9, 6.
[123] Pal. Berach. , 1, fol. 5a; Midrasz do Lamentacji, 1, 16 fol. 48, 3, za: A. Klawek, Noc Betlejemska…, dz. cyt., s. 24, przyp. 2, i s. 25, przyp. 1.
[124] Pal. Taanith. Fol. , 64, 1; bab. Sanh. Fol. , 98, 1; targum hieros do Wj 12,42, za: A. Klawek, Noc Betlejemska…, dz. cyt., s. 24, przyp. 5.
[125] Por. U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 25.
[126] Por. G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 36; por. też: K. Romaniuk, Słownik Nowego Testamentu, Poznań 1986, s. 36.
[127] Por. U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 26.
[128] Tamże.
[129] Tamże.
[130] Por. Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999, s. 900, 1225; por. też: E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. II, Poznań 1958, s. 134.
[131] Por. E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. II, dz. cyt., s. 133.
[132] Por. U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 26.
[133] Tak G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 255. Na s. 274 wspomnianej książki Ricciotti mówi o „około 1000” mieszkańców Betlejem.
[134] Por. E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, t. I, dz. cyt., s. 251, przyp. 1.
[135] Por. D. Rops, Dzieje Chrystusa, dz. cyt., s. 125.