Dzieje Izraela

Od powrotu z wygnania do okresu rzymskiego

W połowie VI w. przed Chr. potęga Babilończyków załamała się. Wkrótce ich miejsce zajęli Persowie. W 539 r. przed Chr. władca perski Cyrus wydał dekret zezwalający Izraelitom na powrót do ojczyzny. Część wygnańców wróciła z entuzjazmem do Jerozolimy i przystąpiła do odbudowy miasta i świątyni. Wielu innych pozostało, gdyż przywykli do życia na obczyźnie, gdzie niejednokrotnie wiodło im się lepiej niż w ziemi ojców. Odbudowanie świątyni (515 r.) rozpoczęło tzw. okres Drugiej Świątyni. Głównym ośrodkiem odradzania się życia religijnego i politycznego stała się Jerozolima i przyległa do niej Judea.
Kształt religijności zwanej judaizmem (religią żydowską) określili zwłaszcza dwaj wielcy reformatorzy, Ezdrasz i Nehemiasz, działający w drugiej połowie V w. przed Chr. Pierwszy podjął reformy religijne zakrojone na szeroką skalę, drugi zajął się konsolidacją polityczną rodaków.
Swobodne poczynania obydwu były możliwe, gdyż hegemonia perska miała charakter bardziej pokojowej infiltracji i penetracji aniżeli przymusowych deportacji czy podboju militarnego. Narody i ludy Bliskiego Wschodu umęczone brutalnością i bezwzględnym wyzyskiem ze strony Asyryjczyków i Babilończyków z ulgą przyjęły tę zmianę.
Po zwycięstwie Aleksandra Macedońskiego w bitwie pod Issos (333 r.) większość ziem zarządzanych przez Persów przeszła w posiadanie Greków. Tuż po przedwczesnej śmierci Aleksandra (323 r.) jego imperium rozpadło się na trzy części. W Macedonii rządziła dynastia Antygonidów, w nowo założonej w Egipcie Aleksandrii władzę sprawowali Ptolomeusze, natomiast w syryjskim mieście Antiochia królowała dynastia Seleucydów. Apogeum ich potęgi przypadło na rządy znienawidzonego Antiocha IV Epifanesa (Objawiciela), którego Żydzi nazywali Epimanes, czyli „Szalony” (lata 157-163 przed Chr.). Po wielu posunięciach antyżydowskich, z których najboleśniejszym było zbeszczeszczenie świątyni jerozolimskiej, wybuchł bunt zbrojny (167 r. przed Chr.) nazwany powstaniem Machabeuszy. Było ono żydowskim powstaniem narodowowyzwoleńczym skierowanym przeciwko rządzącej Syrią hellenistycznej dynastii Seleucydów. Wybuchło w 167 r. przed Chr., gdy znienawidzony Antioch IV Epifanes rozkazał wybudować pogański ołtarz w świątyni Jerozolimskiej. Jednocześnie rozesłał po całym kraju urzędników, którzy mieli dopilnować składania ofiar Zeusowi. Bunt rozpoczął się w Modin, gdzie kapłan Matatiasz sprzeciwił się pogańskiemu kultowi zabijając urzędnika oraz składającego ofiarę Judejczyka.
Matatiasz wraz z pięcioma synami schronił się w górach i dał początek szybko rozwijającemu się powstaniu. Po śmierci ojca dowództwo objął Juda zwany Machabeuszem (aram. makaba – młot), a jego przydomek przeszedł na całą rodzinę i jej stronników. Początkowo powstańcy odnieśli kilka zwycięstw – największym było zdobycie terenu świątynnego, oczyszczenie go z pogańskiego kultu i ponowne poświęcenie w 165 r. (upamiętnione w święcie Chanuka). Niestety cztery lata później Juda poległ w bitwie. Jego miejsce zajął Jonatan, a następnie Szymon. Walki trwały dopóki nie wywalczono formalnej niepodległości Judei w 141 r. przed Chr. Władzę objął wówczas syn Szymona, Jan Hirkan (Hasmoneusz), co dało początek rządom dynastii hasmonejskiej w Izraelu, która przetrwała do czasów rzymskich.