Kuszenie Jezusa na pustyni

Jezus spotyka na pustyni diabła. To kolejny element opowiadania wspólny wszystkim synoptykom.

Tu akurat ewangeliści używają greckich słów diábolos (Mt 4,5; Łk 4,2) i satanas (Mk 1,13). Mówiąc o biblijnym szatanie łatwo popaść w dwie skrajności. Polegają one na tym, że z jednej strony istnieje niebezpieczeństwo przenoszenia na myśl biblijną tego wszystkiego, co jest owocem późniejszej refleksji teologicznej. To jest błąd metodologiczny. Refleksja teologiczna o diable, owszem, ma swoją historię, ale w Biblii idea zła nie ma jeszcze takiego znaczenia, jakie posiada dziś w teologii. Z drugiej strony, obserwując literacki rozwój idei, można dojść do błędnego przekonania, że szatan jest tylko literacką metaforą zła - symbolicznym ukazaniem zepsucia ludzkości na poziomie literackim. Obie drogi są niewłaściwe...

A zatem jak rozumieć diabła biblijnie i poprawnie?

Powiedziałbym, że słowo szatan oznacza przede wszystkim realną możliwość zagubienia się człowieka, prawdziwe zagrożenie wiecznego odejścia od Boga. Lecz - jak zauważa J. Ratzinger - w żadnym wypadku nie można powiedzieć, że Bóg stworzył szatana. Bóg stworzył jedynie dobro. Zło nie jest jakimś samodzielnym bytem i w ogóle daje się pomyśleć wyłącznie jako negacja zachodząca w dobrej istocie. Ponadto musimy zwrócić uwagę na to, że w tradycji biblijnej bardzo wyraźnie widać długą ewolucję idei zła. Słowo satanas pojawia się u Marka i w innych ewangeliach dość często. Ale ciekawe jest to, że ilekroć nieprzyjaciele Jezusa mówią o złym, używają innego imienia: Belzebub (por. Mk 3,22; 8,33). W pismach z Qumran znajdujemy jeszcze inne określenie - Beliar, zaś Septuaginta, gdy tłumaczy hebrajski tekst na grekę, używa słowa diábolos. Stąd nasze słowo diabeł. Diabeł to ten, który oskarża ludzi przed Bogiem (por. Ap 12,10) - kusiciel mieszkający na niebiańskim dworze Boga (por. Za 3,1-3; Hi 1,6-12). Inne źródła przedstawiają go jako upadłego anioła namawiającego człowieka do zła (por. Mt 13,39; 25,41). Z kolei Jan nazywa go zabójcą, kłamcą i władcą tego świata (por. J 8,44; 12,31). Obrazy Nowego Testamentu są wsparciem dla naszego rozumu, ale - jako formy wypowiedzi - pochodzą z obserwacji świata widzialnego i zawsze pozostają symbolami, stąd nie należy interpretować ich dosłownie. Taka interpretacja niszczy treść, którą w sobie zawierają.

Ale czy można powiedzieć, że diabeł to byt osobowy?

Osobą jest człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boga i powołany do miłości. Sam Bóg jest Miłością - miłosnym trwaniem Trzech Osób. Jeżeli rozumiemy termin osoba w najpełniejszym tego słowa znaczeniu, to raczej trudno odnieść go do szatana. Szatan jest złem, które stanowi dla nas realne zagrożenie - niebezpieczeństwo polegające na tym, że osoba nie stanie się tym, do czego jest powołana w Bożym planie miłości. Szatan jest raczej zaprzeczeniem tego, czym jest osoba; jest - jak to ujął J. Ratzinger - antyosobą.

Wróćmy do tekstu Biblii. Powiedzieliśmy kilka słów o pustyni, szatanie i liczbie czterdzieści. Od tego momentu w Ewangeliach mamy duże rozbieżności. Tradycja biblijna zna trzy pokusy, jakich doświadczył Jezus: zamiana kamieni w chleb, skok z narożnika świątyni i pokłon, który Jezus miał oddać diabłu. Ale o tych trzech pokusach czytamy tylko u Mateusza i u Łukasza. Marek skraca wszystko do zaledwie dwóch wersetów...

Nie, to nie Marek skraca tekst, tylko Łukasz i Mateusz rozwijają tradycję, którą przejęli od Marka. Musimy pamiętać o chronologii powstania pism Nowego Testamentu. Przyjmuje się, że Ewangelia Marka została spisana ok. 68-73 roku, natomiast wersje Mateusza i Łukasza - około 85 roku.

W takim razie skąd Mateusz i Łukasz znali tradycję o trzech pokusach?

Jeżeli chodzi o Ewangelie synoptyczne, jest wiele opowiadań, które znajdujemy u Mateusza i u Łukasza, a których nie ma u Marka. O czym to świadczy?