Religia Izraela (fragment)

Chcąc opisać religię Izraela od końca XI do VI wieku p.n.e., co jest niezwykle trudne, należy odejść od skrajnych ujęć, z jednej strony od wyłącznego literalnego podążania za Biblią, która jednak nie jest bezpośrednim zapisem dziejów, z drugiej zaś od widzenia w niej tylko wymyślonego mitu. Dla historyka przekaz biblijny dotyczący tego okresu zachowuje wartość, przy umiejętnym jego wykorzystaniu. Nie należy też pójść drogą wskazywaną przez zwolenników minimalizmu historycznego, którzy łączą po wstanie historii starożytnego Izraela z czasami hasmonejskimi (II w. p.n.e) i aktywnością ówczesnych kręgów kapłańskich, którym była ona potrzeba w celu legitymizacji własnej roli w państwie judzkim.
Można sądzić, że opowieść o początkach izraelskiej monarchii, do której z biegiem czasu dodano wiele szczegółów i w której dokonano wiele zmian, tak iż straciła pierwotne znaczenie, zrodziła się pod koniec IX wieku p.n.e., kiedy od czasów pierwszych królów minęło kilka pokoleń. Jej główny bohater, Dawid, odmalowany jako śmiałek, nieprzewidywalny i zmienny, swą odwagą i sprawnością organizacyjną zaskarbił sobie u mieszkańców wyżyn judzkich uznanie i stał się ich obrońcą. Z przywódcy rabusiów (apiru) i okazjonalnego obrońcy został obwołany w Hebronie przez starszyznę plemienną wodzem-królem, pod którego władzą znalazła się w X wieku p.n.e. Jerozolima, odbita z rąk Jebusytów, uczyniona później przez jego potomków (dokładnie nie wiadomo, w jakim momencie) stolicą. W jej okolicach na wyżynach zamieszkiwali pasterze i hodowcy bydła, luźno z sobą spokrewnieni. Okoliczne wioski były nieliczne, stanowiąc izolowane wyspy. W takich warunkach, dopiero po blisko stu latach od śmierci Dawida, powstało tu królestwo Judy. Jerozolima była w nim najsilniejszą fortecą, a także ośrodkiem ceremoniału i centrum władzy politycznej. Swój rozwój zawdzięczała oddaleniu od szlaków handlowych i centrów władzy na nizinach. Wzrost jej potęgi długo pozostawał sprawą lokalną. Nie można przypuszczać, że członkowie „domu Dawida" posiadali jedną, jasno określoną tożsamość narodową i religijną. Dopiero później zaczęli określać siebie jako naród wybrany, głównie pod wpływem opracowywania i przekazu legend o swym założycielu, które wytwarzały silniejsze poczucie wspólnotowości. Dlatego w Dawidzie należy widzieć człowieka, który w okresie żelaza I stworzył na wzgórzach Judei nowy podmiot polityczny, dając początek dynastii rządzącej przez blisko 400 lat. Nie za jego dni jednak ukształtowała się ideologia domu dawidowego i Syjonu.
W biblijną opowieść o Dawidzie wpleciony jest niemały wątek o Saulu, pierwszym namaszczanym królu (hebr. maszijach) przez ostatniego sędziego poprzedniego okresu - Samuela. Pojawił się on na scenie w momencie, gdy Izraelici ponieśli ciężką klęskę z rąk Filistynów. Starszyzna izraelska poprosiła wówczas o wyznaczenie im króla, który by ich sądził, im przewodził i „prowadził nasze wojny" (zob. 1 Sm 8, 20).
Trudno powiedzieć, czy Saul był postacią historyczną. Nie potwierdzają tego żadne źródła pozabiblijne. Niemniej pochopnie zaprzeczanie jego istnieniu byłoby niewłaściwe. Według chronologii biblijnej rządził w X wieku p.n.e. nad „całym Izraelem" i wywodził się spośród Beniaminitów. Miejscem jego działalności była pomocna wyżyna, rozciągająca się na wschód i zachód od Jordanu, do którego obszaru rościł sobie prawa. To skłania do ograniczenia terytorialnego jego rządów („nad całym Izraelem") do tego rejonu, zwłaszcza do rodowych ziem szczepu Beniamina, leżących na północ od Judy. Nie rządził zatem całym Izraelem.
Jego królestwo (choć to słowo jest nieadekwatne do opisywanego podmiotu politycznego) zdecydowanie różniło się od judzkiego. Ustalenia archeologów pozwalają stwierdzić, że ludność mieszkała tu dość gęsto. Jeżeli w późnej epoce brązu udało się ustalić obecność 25 stanowisk osadniczych od Jerozolimy do Doliny Ezdrelon (Jizreel), to z epoki żelaza jest ich już ponad 230, a liczbę ludności szacuje się na 40 tyś., podczas gdy w Judzie tylko na 5 tyś. Więcej odnaleziono tu śladów budowli publicznych. W Sychem zachowały się dowody użytkowania starożytnej monumentalnej świątyni. Również w Zajordanii wzrosła w tym okresie liczba osad z 30 do 220 (wczesna epoka żelaza). Tak więc w porównaniu ze słabo zaludnioną i trudną do uprawy, wręcz dziką wyżyną Judy, pomocna część płaskowyżu stanowiła większy potencjał ludzki i rolniczy. Ta różnica zaznaczała się już wcześniej, co wyraźnie daje się dostrzec w korespondencji z Amarna. Adekwatnie do niego władzę nad tymi krainami dzieliły dwa ośrodki - Sychem na północy, i Jerozolima na południu. Saul zatem sprawowałby władzę na pomocy, na stosunkowo niewielkim obszarze (ok. 1550 km2) obejmującym około 50 osad, w tym Gibeon, Micpa i Szilo, które było największe i pełniło funkcję centrum izraelickiego kultu religijnego, ale wkrótce (pod koniec XI w. p.n.e.) zostało zniszczone przez Filistynów i porzucone. W sto lat później, pod koniec X wieku p.n.e. wyludniły się także biblijne Aj (Et-Tell), Chirbet Raddana i Chirbet Dawwara na północny zachód od Jerozolimy oraz prawdopodobnie Gibeon. To odpowiadałoby sercu dawnego dominium Saula, które przekształciło się w nowe państwo, sprawnie zarządzane, odrębne od izolowanej południowej części wyżyny należącej do Judy. Ten regres w tym rejonie należy łączyć z panowaniem w Judzie Roboama, wnuka Dawida. W przekazie biblijnym odnajdujemy o nim negatywną opinię. Kwitło za niego bałwochwalstwo. Zbudowano wówczas w Judzie „wyżyny i stele oraz aszery przy ołtarzach na każdym wzgórzu wyniosłym i pod każdym drzewem zielonym. Zaczął się w kraju również nierząd sakralny" (1 Krl 14, 23). Karą za to, zgodnie z przyjętym w Księdze Królewskiej modelem narracji, był najazd Szeszonka, władcy Egiptu, który „nadciągnął przeciw Jerozolimie [...] i zabrał kosztowności świątyni Pańskiej oraz kosztowności pałacu królewskiego. Wszystko to zabrał" (1 Krl 14, 25-26).
Szukając potwierdzenia dla tego najazdu w źródłach egipskich, odnaleziono w sali kolumnowej świątyni Amona w Karnaku tryumfalny relief z czasów Szeszonka I, faraona XXII dynastii, który panował w X wieku p.n.e. Przedstawia on pokonanych przez niego wrogów i uprowadzanych w niewolę jeńców. Każdej postaci odpowiada nazwa podbitego przez niego miejsca, co pozwala rekonstruować trasę wojennej wyprawy (lub wypraw) faraona. Objęła ona w pierwszej fazie równinę nad Morzem Śródziemnym, wyżynę (na pomoc od Jerozolimy), wschodni brzeg Jordanu wzdłuż rzeki Jabok oraz dolinę Ezdrelon. W drugiej miejscowości na południu, w tym w dolinie Beer-Szeby i prawdopodobnie na wzgórzach Negebu. W trzeciej miejscowości z południowego wybrzeża. Brak wśród nazw Jerozolimy i innych osad z wyżyny Judy można tłumaczyć dwojako, albo uszkodzeniem reliefu, co niewykluczone, choć mało prawdopodobne, albo rzeczywistym pominięciem przez wojska faraona tego obszaru, ponieważ zgodnie z założeniami strategicznymi Egiptu nie stanowił celu ataku i zniszczenia. Do przyjęcia drugiej hipotezy skłania to, że Jerozolima była w tym czasie małą biedną wioską na wyżynie, w której brak śladów jakiegokolwiek monumentalnego budownictwa. Okolicę zamieszkiwało niewielu ludzi i nie znajdowały się tu większe ufortyfikowane miasta. Poza tym faraon unikał kierowania wojsk egipskich w teren trudno dostępny, pokryty lasami, w którym poruszanie się rydwanami było niemożliwe, a ruchliwe, nawet małe oddziały Judejczyków mogły zadać niepotrzebne straty.
Zupełnie inne zainteresowanie Egiptu dotyczyło północnej części płaskowyżu i obszaru Zajordanii, który miał wówczas większe znaczenie geopolityczne. Pokrywał się on z dawnym dominium Saula. Teraz z punktu widzenia Egiptu mógł on stanowić dla niego potencjalne zagrożenie. Pragnąc odzyskać dawne wpływy polityczne i handlowe w Kanaanie, które wcześniej zabezpieczali mu prawdopodobnie Filistyni (z ich rąk zginął Saul), przedsięwzięto akcje militarne. Ich celem było osłabienie lub zniszczenie przeciwnika. Dlatego Szeszonk zaatakował swymi wojskami między innymi wyżynę na tym obszarze, który należał do północnoizrelskiego „państwa". Podbił także miasta nizin, w tym Megiddo, gdzie kazał ustawić z tego powodu tryumfalną stelę, oraz opanował południowe szlaki handlowe, aby w pełni kontrolować strategiczne miejsca Kanaanu. Jerozolima nie należała do nich, bądź już wcześniej stała się - co niewykluczone - wasalem faraona.