Głos Zwiastuna lepszych dni…

KSIĘGA PROROKA IZAJASZA

W Biblii chrześcijan Księga Izajasza jest pierwszą i przy tym najdłuższą księgą prorocką Starego Testamentu. W tym miejscu warto więc zapytać: jak powstało to dzieło? W jak długim czasie spisywano to wszystko, co dziś czytamy jako słowa Izajasza? Czy faktycznie on jest autorem całości?

Niecała Księga Izajasza wyszła spod pióra proroka. Co więcej, Izajasz jest autorem jedynie jej kilku fragmentów, które zostały umieszczone w rozdziałach 1-39. Właściwie cały materiał, który dziś tworzy w Biblii Księgę Izajasza, to w zasadzie trzy odrębne księgi, które powstawały na przestrzeni ponad dwustu lat! Pierwsza część dzieła — tzw. Proto-Izajasz — to rozdziały 1-39, efekt pracy szkoły proroków skupionej wokół mistrza w VIII wieku przed Chrystusem. Druga część — Deutero-Izajasz, czyli rozdziały 40-55 — pochodzi od jednego z proroków czasów niewoli babilońskiej (587-538). I wreszcie trzecia część — Trito-Izajasz; rozdziały 56-66 — została napisana w szkole prorockiej już po niewoli. Dopiero w ostatnim etapie redakcji trzy księgi połączono w jedną, a całemu dziełu nadano przemyślaną strukturę. Bibliści powiedzą, że wszystkie trzy części księgi w ostatnim stadium redaktorskim zostały zharmonizowane i ujednolicone na poziomie układu dzieła.

W jaki sposób udało się połączyć trzy księgi, które powstały w różnym czasie i różnych okolicznościach? Co zadecydowało, że akurat te trzy, a nie inne?

Wszystko, co możemy powiedzieć na ten temat, jest hipotezą. Być może losy księgi potoczyły się w następujący sposób… Gdy prorok Izajasz umarł, jego nauki prawdopodobnie zostały zebrane przez uczniów. Słowa mistrza — możemy sobie to z łatwością wyobrazić — długo były przedmiotem dyskusji, interpretacji i polemik… Miało to miejsce jeszcze za czasów dominacji asyryjskiej. Jeśli Izajasz ostrzegał przed zagrożeniem ze strony Asyrii i wskazywał konkretne przyczyny klęski Izraela (Iz 5,8-30; 8,7), jego uczniowie mogli pomyśleć, iż ich mistrz był w stanie przewidzieć także koniec niewoli politycznej. W związku z tym, gdy za czasów króla Jozjasza (639-609 przed Chr.) przewaga Asyrii nad Judą nie była już taka oczywista, skojarzono nowe układy sił politycznych z innymi proroctwami Izajasza zapowiadającymi klęskę Asyryjczyków (Iz 10,5-15.33-34; 14,24-25). Być może wówczas dodano do księgi także obietnicę odzyskania potęgi dynastii Dawida (Iz 9,2-7). Jednak wolność polityczna — jak wiemy z historii Izraela — nie trwała długo. Kolejnym mocarstwem, które uciskało Izraelitów, był Babilon. Nowe zagrożenie oznaczało konieczność kolejnej aktualizacji przesłania Izajasza, wobec tego do księgi dodano teksty o upadku Babilonu (Iz 13,17-22; 14,4-23) i o powrocie z wygnania (Iz 40-55). Wydaje się, że kolejną dodaną partią tekstu były rozdziały 56-62, a ostatecznie także pozostałe brakujące części księgi: 24-27, 34-35 i 63-66. Proces, jaki tutaj zarysowuję, to oczywiście jedna z kilku istniejących hipotez. Akurat tę, jakiś czas temu, zaproponował R.E. Clements. Trzeba zachować wobec niej zdrowy dystans, jak zresztą wobec każdej hipotezy. Możemy tworzyć tego typu rekonstrukcje, łącząc znane nam fakty historyczne z treścią poszczególnych proroctw. Czy jednak księga formowała się w taki właśnie sposób? Tego nigdy nie stwierdzimy na pewno.

Księga Izajasza jest tekstem wielowarstwowym nie tylko ze względu na różne warstwy redakcji, ale także ze względu na poziomy sensu. Podstawowym wymiarem jest historia. Znajdujemy tu imiona królów (wymieńmy choćby takich władców jak Ozjasz, Achaz czy Ezechiasz), mamy informacje dotyczące Asyrii i Babilonii, czytamy wzmianki o Persach i o ich władcy Cyrusie, czyni się wiele aluzji do wojen, walk, układów dyplomatycznych, rozkładu sił militarnych… Na ile te informacje są wiarygodne dla współczesnych nam historyków?

Fundamentem pisma, jak słusznie zauważyłeś, jest historia i liczne nawiązania do wydarzeń sprzed wieków. To prawda. Na tym poziomie tekst biblijny jest jakby kroniką historyczną i jak każdy inny dokument historyczny pozwala nam poniekąd odtworzyć fakty z przeszłości. I odwrotnie. Bez wiedzy historycznej niewiele zrozumiemy z tego, co nam mówi tekst, gdyż księgi prorockie Starego Testamentu są nierozerwalnie połączone z realiami historii, w której się rodziły. Ale to jest tylko pierwszy poziom. Kolejna warstwa to teologia, czyli swoista medytacja autora nad sensem historii w perspektywie wiary. Powiedzieliśmy, że prorok to jest ktoś, kto dostrzega głębię rzeczywistości i potrafi wyrazić ją w słowie. Księga zatem nie tylko opisuje, ale również interpretuje historię, wskazując, iż pierwszym jej bohaterem jest Bóg. Historia w gruncie rzeczy jest sceną, na której toczą się dzieje przymierza zawartego między Bogiem a Izraelem. Warto dodać, że chodzi o Boga Jahwe, czyli tego który jest obecny wśród wierzących, a zatem w ich historii. Izajasz głosi więc wolę Bożą. Ale posłuszeństwo Bogu ma się wyrazić w konkretnych decyzjach politycznych. Dalej, prorok wskazuje na konieczność zmiany postępowania, gdyż w przeciwnym razie Bóg odwróci od Izraelitów swą rękę; ukazuje sens wojen i głosi pocieszenie po przegranych bitwach, czyniąc z nich element Bożej pedagogiki. Wszystko to jest wyrazem wiary, że Bóg jest naprawdę obecny w codzienności Narodu Wybranego.

Czy to znaczy, że kolejne reinterpretacje księgi, następne etapy redakcji po śmierci proroka także są próbą odczytania na nowo Słowa Boga w kontekście nowych sytuacji, wydarzeń, niepowodzeń i sukcesów?

Dokładnie tak. Taka jest specyfika myślenia religijnego Izraelitów. Bóg Jahwe jest Panem historii, zatem — powie Judejczyk — jeśli chcemy wyznać naszą wiarę, musimy zacząć opowiadać naszą historię. Od samego początku aż do chwili obecnej…

…i w konsekwencji zawsze historia będzie interpretowana w świetle wiary. Dwa poziomy trudno od siebie oddzielić.

Istnieje jeszcze trzeci poziom, przestrzeń spotkania człowieka i Boga w rzeczywistości Jego Słowa. Księga Izajasza — jak wszystkie inne księgi Biblii — jest dziełem natchnionym, Słowem, przez które przemawia sam Bóg.