Czary, znaki niezwykłe i magia obronna

„Żyjąc w świecie, który go przytłacza, mając do czynienia z istotami, które go napawają lękiem lub pragną nad nim zapanować, człowiek usiłuje zdobyć jakąś władzę, która by przewyższała jego naturalne siły, sprawiając równocześnie, że to on właśnie stałby się panem bóstwa, a tym samym i swego przeznaczenia”^[1]. Tymi słowami, zacytowanymi za słownikiem teologii biblijnej, rozpoczynamy rozdział poświęcony magii, której celem jest wpływanie na rzeczywistość. Najpierw zapoznajmy się z terminologią.


Terminologia biblijna odnosząca się do działania cudownego

Terminy techniczne odnoszące się do działania magicznego omówiliśmy w osobnym rozdziale, tu wspomnijmy tylko, iż autorzy biblijni używają różnych słów zawierających rdzeń kszp [@vk] czy chbr [rbx] oraz takich jak chartummîm [~yMijur>x;], ’aszszâfîm [~ypiV'a;], mehaszszepîm [~ypiV.k;m.], kasdîm [~yDIf.K;]^[2]. Podmiotami tak określonej aktywności są przedstawiciele świata pogańskiego lub ludzie, których należy wykluczyć ze świętej społeczności. Na początku przywołamy jeszcze terminy biblijne oznaczające działanie określane jako niezwykłe, cudowne lub magiczne. Chodzi o taki rodzaj ludzkiej aktywności, która wynika albo z niezwykłej wiedzy i umiejętności albo z inspiracji sfery boskiej lub też bywa przejawem oszukańczego działania.
Zacznijmy od terminologii charakterystycznej dla biblijnych tekstów przedstawiających exodus narodu wybranego. Wyjście stanowi umowny początek dziejów w periodyzacji niektórych autorów biblijnych^[3], a także wzorcowe wydarzenie w opisie i interpretacji innych wydarzeń w dziejach Izraela^[4], zaś znaki i cuda dokonane wówczas przez Mojżesza (i Aarona) w imieniu Boga są nierozerwalnie związane z wiarą w jedynego Boga. W relacji o tych konstytutywnych dla Izraela wydarzeniach zwraca uwagę formuła ’ôthoth umofthîm [~ytip.moW ttoAa]^[5], która aż 14 razy odnosi się do wydarzenia wyjścia, w różnego rodzaju tekstach^[6].

Pierwszy z pary terminów, ’ôth [tAa], oznacza przede wszystkim 'znak', także niezwykły, znaczący, symboliczny i ostrzegawczy. I tak, nie wymieniając wszystkich, znakiem jest tęcza (Rdz 9,12. 13. 17), ale i szabat (Wj 31,13. 17; Ez 20,12. 20) czy gesty proroka (Iz 20,3; Ez 4,3). Termin ’ôth [tAa], tłumaczony w Septuagincie przez sêmeion [shmei/on], „zawiera w sobie ideę pewności, niezawodności i prawdziwości, która w życiu sprawdza się jako gwarancja i pomoc”^[7]. Drugi termin, môfêth [tpeAm], ze względu na kontekst bywa tłumaczony jako „dowód mocy”, w Septuagincie zaś został zastąpiony przez teras [te,raj]. Choć może być tłumaczony przez „cud”, nie zawsze oznacza zdarzenie cudowne w potocznym tego słowa znaczeniu. Istotne, że celem môfêth [tpeAm] jest budzenie przekonania i wiary^[8].

Znamienne jest użycie rzeczownika w liczbie mnogiej niflâ’ôth [taol'p.nI], a to ze względu na jego ambiwalentne znaczenie, gdy chodzi o wywołany skutek. Zróżnicowane oddziaływanie ilustruje wypowiedź Jahwe skierowana ludu wybranego:

„Oto Ja zawieram przymierze wobec całego ludu [~[;]twego i uczynię cuda [taol'p.nI] , jakich nie było na całej ziemi i u żadnych narodów [~yiwOG] , i ujrzy cały lud [~[;], wśród którego przebywasz, że dzieła Pana, które Ja uczynię z tobą, są straszne [ar"wOn] ” (Wj 34,10; BT).

Dla ludu przymierza owe niflâ’ôth [taol'p.nI], „wspaniałe rzeczy”, dokonywane przez Jahwe w przeszłości, są gwarancją Jego wierności przymierzu, ale wśród innych narodów na całej ziemi wywołują tylko przerażenie, gdyż są straszne (nôrâ’ [ar"wOn])^[9]. Tłumacz Septuaginty wolał to ostatnie określenie oddać w sposób bardziej pozytywny, terminem thaumastos [qaumasto,j], a więc „godny podziwu”, „niezwykły”. Przyczynę takiej reakcji wobec Bożych wspaniałych rzeczy (niflâ’ôth [taol'p.nI]) oddaje tłumacz LXX terminem endoksos [e;ndoxoj] a więc „wspaniałe” i „godne podziwu”^[10].

Do sfery magicznej należy działalność uzdrowicielska i cudotwórcza, określana z grecka jako aretalogia [avretalogi,a]. Występuje w dwóch odmianach: jako aretalogia sakralna i biograficzna. Do pierwszej przynależą cudowne uzdrowienia, mające związek z sanktuarium, przede wszystkim z kultem Serapisa i Asklepiosa (Eskulapa). Drugi typ aretalogii jest związany z człowiekiem obdarzonym mocą właściwą bogom, określanym jako theios anêr [qiei/oj avnh,r].

Terminy charakterystyczne dla aretalogii sakralnej to iamata [iva,mata] ('uzdrowienia'), epifaneia [evpifa,neia] ('objawienia'), thaumata [qau,mata] ('godne podziwu, cudowne zdarzenia'), sôtêr [swth,r] ('wybawca'), a zwłaszcza aretalogos [avreta,logoj] oraz paralelnie z nim występujący oneirokritês [ovneirokri,thj]. Formą charakterystyczną dla tej odmiany aretalogii są opisy uzdrowień, do których doszło w danym sanktuarium^[11]. Podobna terminologia występuje w biografiach tego typu, z których najsłynniejsza to biografia Apoloniusza z Tyany^[12]. O ile aretalogia sakralna podkreślała rolę bóstwa i jego sanktuarium, to biograficzna w całości służyła sławie „boskiego męża”.


_________________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.