Prolog

W w. 4 jest mowa o światłości ludzi, a w w. 5 autor wprowadza napięcie mię­dzy światłością i ciemnością. To napięcie ma znaczenie symboliczne, ale trud­no sprecyzować, do czego autor czyni tutaj aluzję: czy chodzi o napięcie między światłością i ciemnością w pierwotnej fazie stworzenia, czy w pierwotnej historii ludzkości, w historii narodu wybranego (por. Mdr 18, 14), czy w przyjściu Jezu­sa na świat. Poezja Janowa jest otwarta na wiele znaczeń. Dzięki Słowu wcho­dzi w świat życie, a życie jest światłością ludzi. W całości stworzenia tylko ludzie mają kontakt z życiem jako światłością. „Pełnia nadprzyrodzonego życia Boże­go, kryjąc się w oceanie Jego Istoty, promieniuje na ludzi, mianowicie na ich po­znanie i dążenia moralne" (J. Drozd, Z rozważań nad Prologiem czwartej Ewangelii, 351). Na tym poziomie nie ma konfliktu między życiem a śmiercią, jest tylko przeciwstawienie światłości i ciemności. Ale tu powstaje dramatyczne pytanie, czy światłość nie zostanie pokonana przez ciemność.
Według semiotyków, jako następstwo stworzenia wszystkiego, co istnieje, pojawia się zróżnicowanie między byciem a życiem, z kolei między światłością i ciemnościami. Na tym etapie nie ma jeszcze spotkania Słowa z ludźmi. Jest to etap przygotowujący warunki spotkania Słowa z ludźmi pod postacią konfronta­cji między światłością a ciemnością. Słowo jeszcze się nie przemieściło. Ludzie obserwują niejako walkę między światłością i ciemnościami, ale nie biorą w niej udziału. Jednak Słowo zostaje już ukazane w relacji do ludzi za pośrednictwem światłości. Światłość wchodzi do działania w świecie przez wprowadzenie „ży­cia". Życie jako światłość ludzi ukazuje zdolność lub kompetencję ludzi do wi­dzenia światłości, która świeci w ciemności, zdolność do percepcji objawienia, które pochodzi od Słowa Przedwiecznego.
Metafora światła wskazuje zarówno na to, co światło daje, jak i na to, co przez światło się otrzymuje. W tradycji sapiencjalnej mądrość przedstawia się jako odbicie światła wiecznego, a także jako oświecenie człowieka, które w każ­dym pokoleniu przechodzi na dusze święte (Mdr 7, 26n). W Hbr 1,3 tekst ten zostaje zastosowany do Chrystusa. Metafora światła jest kolejnym tematem klu­czowym czwartej Ewangelii (22 razy). Wyrażenie światłość ludzi nie zacieśnia się jedynie do idei sumienia, lecz obejmuje szerokie ramy percepcji intelektu­alnej Boga i Jego celu przez człowieka. Niesie ono ze sobą pojęcie objawienia. Tak jak światło poprzedza stworzenie ciał niebieskich, tak duchowe oświecenie człowieka przez Słowo wykracza poza ramy zasięgu fizycznego. Ale pojęcia ży­cia i światła u Jana nie zacieśniają się tylko do kręgu semantycznego związanego z biblijnym opisem stworzenia świata, lecz nawiązują do języka religijnego koń­ca I w. (por. C.H. Dodd, The Interpretation of the Fourth Gospel, 30-36 w literatu­rze hermetycznej; 55n w pismach Filona). Na tym tle życie i światło to zbawcze samoobjawienie się Boga. W tradycji rabinicznej to zbawcze samoobjawienie się Boga dokonuje się za pośrednictwem Prawa (por. Wj 34, 29-35 przytaczany przez Pawła w 1 Kor 3,7-4, 6). U Jana Prawo jest jednak tylko świadkiem praw­dziwego światła (1,9.17), które przynosi na świat Słowo Wcielone.
Przeciwstawieniem światła jest ciemność. Według Rdz 1,2 ciemność stano­wi pierwotny żywioł istniejący przed pierwszym aktem stwórczym Boga powo­łującym do istnienia światłość. W myśli biblijnej metafora ciemności zachowała to mityczne podłoże jako symbol niebezpieczeństwa i śmierci (Ps 23, 4). Jako żywioł poprzedzający stworzenie świata przez Boga w dualistycznym schema­cie myślowym mógł on być brany w opozycji do Boga. Istotnie, pod wpływem perskim metafora ciemności funkcjonuje w mocno zabarwionym dualistycznie schemacie apokaliptyki żydowskiej. W czwartej Ewangelii istnieje pewien kon­takt z żydowskim dualizmem religijnym i etycznym w mowach pożegnalnych Je­zusa, ale słowo ciemność u Jana występuje stosunkowo rzadko (8 razy).